SYBA SEM IV Psychology Paper II Social Psychology in Marathi-munotes

Page 1

1 १ मान्यप्रतिमाकरण, पूर्वग्रह आतण भेदभार् याांची कारणे आतण उपचार – I घटक सांरचना १.० उद्दिष्ट्ये १.१ प्रस्तावना १.२ द्दिन्न समूहाांचे सदस्य असमानता कशा प्रकारे अनुिवतात? १.३ मान्यप्रद्दतमाकरणाचे स्वरूप आद्दण उत्पत्ती १.३.१ मान्यप्रद्दतमाकरण: सामाद्दिक समूहाांद्दवषयीच्या धारणा १.३.२ िर द्दिन्न समूहाांच्या सदस्याांना एकसारखेच श्रेणीबद्ध केले, तर मान्यप्रद्दतमाकरण अनुपद्दस्ित आहे का? १.३.३ आपण आपल्या नकळत मान्यप्रद्दतमाकरणाचे बळी असू/होऊ शकतो का: अद्दववाद्दहत/एकल लोकाांची बाब १.३.४ लोक मान्यप्रद्दतमा का तयार करतात आद्दण त्याांचा वापर का करतात? १.४ साराांश १.५ प्रश्न १.६ सांदिभ १.० उतिष्ट्ये हे युद्दनट वाचल्यानांतर तुम्ही : • मान्यप्रद्दतमा, पूवभग्रह आद्दण िेदिाव याांची व्याख्या करू शकाल • द्दवद्दवध समूहाांतील सदस्य असमानता कशा प्रकारे अनुिवतात, याचे वणभन करू शकाल. • मान्यप्रद्दतमाांचे स्वरूप आद्दण उत्पत्ती स्पष्ट करू शकाल. १.१ प्रस्िार्ना मान्यप्रद्दतमेची (Stereotypes) व्याख्या इतर समूहाांचे सदस्य कसे आहेत, याद्दवषयीच्या धारणाांअनुसार केली िाऊ शकते, हे इतर समूहाांतील सदस्याांद्दवषयीचे ढोबळ मत असते. मान्यप्रद्दतमा ही एकतर सकारात्मक असू शकते (उदाहरणािभ, दाढी असलेले पुरुष हुशार आद्दण कणखर असतात) द्दकांवा नकारात्मक (उदाहरणािभ, द्दिया वाईट चालक असतात). मान्यप्रद्दतमा समूहातील सवभ सदस्याांसाठी एखादे खास वैद्दशष्ट्य द्दकांवा अनेक वैद्दशष्ट्याांचे सामान्यीकरण करते. मानवी सांस्कृतीच्या सुरूवातीपासूनच पूवभग्रह (Prejudice) आद्दण munotes.in

Page 2

सामाद्दिक मानसशाि
2 िेदिाव (discrimination) हे मानवी दुुःखाचे प्रमुख कारण आहे. त्याांनी शतकानुशतके एकद्दितपणे सांपूणभ िगाच्या इद्दतहासाच्या वाटचालीवर प्रिाव टाकला आहे, उदा. सांपूणभ ज्यू वांशाचा नायनाट करण्याचा द्दहटलरचा प्रयत्न. पूवभग्रह अनेक स्वरूपात प्रकट होतात. हे शारीररक द्दहांसेला एका टोकावर घेऊन िाऊ शकते द्दकांवा ते अपशब्द द्दकांवा द्दवद्दशष्ट समूहातील लोकाांपासून अांतर राखणे याांसारख्या सूक्ष्म स्वरूपात द्ददसू शकते. बरेचदा लोक दैनांद्ददन सांिाषणात पूवभग्रह आद्दण िेदिाव समानािी शब्द म्हणून वापरतात. परांतु त्याांच्यात सूक्ष्म फरक आहेत. पूवभग्रह हा अद्दिवृत्तीचा (attitudes) िावद्दनक घटक आहे, ज्याची व्याख्या इतर समूहाच्या सदस्याांच्या समूह सदस्यत्वावर आधाररत नकारात्मक मूल्यमापन अशी केली िाऊ शकते. उदाहरणािभ, आपल्याला न आवडणाऱ्या इतर समूहाांच्या सदस्याांचे नकारात्मक मूल्यमापन केले िाते, म्हणिे, त्याांच्याबिल आपला पूवभग्रह आहे. िेव्हा पूवभग्रहाचा वतभन घटक येतो, तेव्हा त्याला िेदिाव म्हणतात. िेदिाव म्हणिे आपल्याला न आवडणाऱ्या इतर समूहाांच्या सदस्याांना प्रद्दतकूल वागणूक देणे होय. प्रस्तुत पाठ हा द्दवशेषत: मान्यप्रद्दतमेच्या सांकल्पनेची मुिेसूद व्याख्या आद्दण स्पष्टीकरण देत आहे. द्दवद्दवध समूहाांतील व्यक्ती असमानतेकडे कशा प्रकारे पाहतात, हेदेखील पाहते. मान्यप्रद्दतमेचा उगम आद्दण स्वरूपावरदेखील प्रस्तुत पाठामध्ये केंद्दित केले आहे. द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमा (gender stereotypes) आद्दण द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमाकरण (gender stereotyping) या सांकल्पना, काचेचे छत (glass ceilings) आद्दण काचेची कडा (glass cliff) हे पररणाम याांसारख्या सांकल्पना समिून घेण्याच्या वाढत्या गरिेसह स्पष्ट केले आहे. या सांदिाभत प्रद्दतकवादाचा (tokenism) वाढत्या द्दचांतेचादेखील समावेश आहे, ज्याची द्दवद्दवध प्रयोगशालेय प्रयोगातून पुष्टी केली आहे. हे लक्षात घेणे गरिेचे आहे, की िरी दोन समूहाांचे समान मूल्याांकन केले गेले, तरीही त्या समान मूल्याांकनामध्ये मान्यप्रद्दतमा उपद्दस्ित असेल. त्यामुळे प्रस्तुत पाठात मान्यप्रद्दतमाांची उपद्दस्िती द्दकांवा अनुपद्दस्िती समिून घेण्याकररतादेखील साहाय्यक ठरेल. अनेकदा मान्यप्रद्दतमाांना बळी पडलेल्याांना हेदेखील लक्षात येत नाही, की ते मान्यप्रद्दतमेच्या िेदिावाचे लक्ष्य झाले आहेत. अशा प्रकारे सांशोधनाच्या सहाय्याने ही समस्या द्दनदशभनास आणली आहे. असा मान्यप्रद्दतकात्मक िेदिाव (stereotypical discrimination) समिून घेण्याची गरि आहे. प्रस्तुत पाठ अद्दववाद्दहत/एकल (single) लोक, िे मान्यप्रद्दतमाांना बळी पडले आहेत, परांतु त्याबिल िागरूक नाहीत अशा लोकाांच्या बाबींवर देखील प्रकाश टाकतो. एकूणच प्रस्तुत पाठ मान्यप्रद्दतमाांच्या द्दवद्दवध पैलूांवर लक्ष देते. १.२ तभन्न समूहाांचे सदस्य असमानिा कशा प्रकारे अनुभर्िाि? (HOW MEMBERS OF DIFFERENT GROUPS PERCEIVE INEQUALITY) समूहातील सदस्य असमानतेकडे द्दवद्दवध प्रकारे कसे पाहतात, हे लद्दक्ष्यत समूहातील सदस्त्व द्दकांवा असमान वागणूक देणाऱ्या समूहाांवर अवलांबून असते. उदाहरणािभ, गौरवणीय आद्दण कृष्णवणीय अमेररकन लोकाांमध्ये त्याांना द्दमळणाऱ्या वेतनामध्ये सांवेद्ददत होणारा पूवभग्रह आद्दण िेदिाव अगदी लक्षणीयररत्या द्ददसून येतो. सांवेदनातील फरक लक्षात घेण्याकररता munotes.in

Page 3

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूवभग्रह
आद्दण िेदिाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – I
3 समूहाांमधील द्दस्िती सांबांधातील कोणत्याही सांिाव्य बदलामुळे प्राप्त होणारे द्दिन्न अिभ आद्दण पररणाम द्दवचारात घेतले पाद्दहिेत. याचे स्पष्टीकरण काह्नमन आद्दण टवस्की (१९८४) याांनी माांडलेल्या सांिाव्य द्दसद्धाांताआधारे द्ददले िाऊ शकते. ज्यासाठी त्याांना वषभ २०२२ चे अिभशािातील नोबेल पाररतोद्दषक देण्यात आले. या द्दसद्धाांतानुसार लोक िोखीम घेणे टाळतात, म्हणिेच लोकाांची सांिाव्य तोट्याकडे, समतुल्य सांिाव्य नफ्याच्या तुलनेत अद्दधक लक्ष देण्याची प्रवृत्ती असते. उदाहरणािभ, १०० रुपये गमावणे ही समान रक्कम द्दमळद्दवण्याच्या तुलनेत अद्दधक नकारात्मक म्हणून त्याकडे पाद्दहले िाते. म्हणूनच श्वेतवणीय लोक अद्दधक समानता अनुिवतात, अगदी त्याांच्या समूहाच्या सांिाव्य नुकसानातून, िेव्हा त्याची तुलना ते त्याांच्या ऐद्दतहाद्दसकदृष्ट्या द्दवशेषाद्दधकार असलेल्या स्िानाशी करतात. म्हणूनच श्वेतवणीय लोक समानतेच्या द्ददशेने होणाऱ्या अद्दतररक्त चळवळींना नकारात्मक प्रद्दतसाद देतील, ते असेही गृहीत धरतील, की बरेचसे बदल अगोदरच झालेले आहेत. सांशोधनावर आधाररत पुरावे असे सूद्दचत करतात, की श्वेतवणीय अमेररकन, िे स्वत:ला उच्च वाांद्दशक समूहाच्या तुलनेत पाहतात, ते िेव्हा त्याांच्या वांश आधाररत द्दवशेषाद्दधकारवर प्रश्नद्दचन्ह उपद्दस्ित केले िातात, तेव्हा वाढलेल्या वणभद्वेषाला नकारात्मक प्रद्दतसाद देतात. ते प्रद्दतकात्मक प्रयत्नाांना मोठ्या प्रमाणात पद्दतसाद देतात, िे सुद्दनद्दित करते, की आद्दिकन अमेररकन नोकरी करणाऱ्या लोकाांची सांख्या मयाभद्ददत आहे. अनुिवलेली असमानता ही एखाद्याच्या सामाद्दिक आद्दिभक द्दस्ितीमुळे देखील प्रिाद्दवत होते. ज्या व्यक्तींची सामाद्दिक-आद्दिभक द्दस्िती उच्च आहे त्याांना सहसा असे वाटते, की त्याांनी त्याांचा दिाभ द्दनष्पक्ष स्पधेद्वारे प्राप्त केला आहे. तिाद्दप, द्दनम्न सामाद्दिक-आद्दिभक द्दस्िती असलेल्या व्यक्तींना असे वाटते, की समाि आद्दण सांरचनात्मक व्यवस्िेने लादलेल्या द्दनबंधाांमुळे ते अयशस्वी आहेत. यावरून असे लक्षात येते, की द्दनम्न सामाद्दिक-आद्दिभक द्दस्ितीतील व्यक्तींना उच्च सामाद्दिक-आद्दिभक पाश्वभिूमीच्या व्यक्तींपेक्षा अद्दधक असमानता िाणवते आद्दण तसेच उलट क्रमाने. १.३ मान्यप्रतिमाकरणाचे स्र्रूप आतण उत्पत्ती (THE NATURE AND ORIGINS OF STEREOTYPING) मान्यप्रद्दतमा या अद्दिवृत्तीचा बोधद्दनक घटक (cognitive components) आहेत. बोधद्दनक घटकाांचा सांदिभ हा लोकाांनी धारण केलेल्या मानद्दसक प्रद्दतमाांशी आहे. ह्याचा सांदिभ मानद्दसक प्रद्दतमा (mental image) माद्दहती प्राप्त करणे, अिभ लावणे, व्यवस्िाद्दपत करणे आद्दण स्मरण करण्याशी आहे. एखाद्या व्यक्तीच्या पूवभग्रहाांशी सुसांगत असलेली माद्दहती सवांचे लक्ष वेधून घेते, ती पूवभग्रहदूद्दषत मताांच्या द्दवरुद्ध प्राप्त झालेल्या माद्दहतीपेक्षा अद्दधक अचूकपणे, अद्दधक स्पष्टपणे आद्दण अद्दधक काळ लक्षात ठेवली िाते. म्हणून बोधद्दनक घटकामुळे एक दुष्ट वतुभळ तयार होते, ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती द्दवद्यमान पूवभग्रहाांशी सुसांगत माद्दहतीकडे अद्दधक लक्ष देते आद्दण त्याला अशी माद्दहती द्दमळाल्यामुळे पूवभग्रह अद्दधकाद्दधक मिबूत होतात. बोधद्दनक घटक एखाद्या व्यक्तीच्या द्दवद्दशष्ट गटाच्या सदस्याांप्रती असलेल्या मान्यता आद्दण अपेक्षादेखील सूद्दचत करतो. ते सामाद्दिक गटाांच्या मान्यता आद्दण मताांवर िर देतात. सामाद्दिक माद्दहतीचा अिभ लावणे आद्दण त्यावर प्रद्दक्रया करणारी मान्यप्रद्दतमाही एक द्दवशेष प्रकारची मानद्दसक चौकट आहे. आपण प्राप्त होणाऱ्या माद्दहतीवर कशी प्रद्दक्रया करतो, त्यावर ते लक्षणीय प्रिाव पाडतात. डोद्दव्हद्दडओ आद्दण इतर (१९८६) याांच्या मते, द्दवद्दशष्ट मान्यप्रद्दतमेशी सांबांद्दधत munotes.in

Page 4

सामाद्दिक मानसशाि
4 माद्दहतीवर त्याच्याशी सांबांद्दधत नसलेल्या माद्दहतीपेक्षा अद्दधक वेगाने प्रद्दक्रया केली िाते. एकदा एखाद्या व्यक्तीने एखाद्या समूहाप्रती एक मान्यप्रद्दतमाद्दवकद्दसत केली, की ती व्यक्ती त्या बोधद्दनक चौकटीत सहिपणे बसणाऱ्या माद्दहतीकडे अद्दधक लक्ष देते आद्दण (मान्यप्रद्दतमेशी) सुसांगत माद्दहतीशी सांबांद्दधत तथ्ये लक्षात ठेवते. अशा प्रकारे, मान्यप्रद्दतमा ही स्वपुष्टी करते. िर एखाद्या मान्यप्रद्दतमेशी द्दवसांगत माद्दहती िाणीवेमध्ये प्रवेश करत असेल, तर ती कदाद्दचत त्या साचेबद्धतेशी सुसांगत तथ्ये आद्दण माद्दहती आठवून सद्दक्रयपणे नाकारली िाऊ शकते. अनेक सांशोधने असे दशभद्दवतात, की मान्यप्रद्दतमा आपल्या द्दवचार प्रिाद्दवत करते. उदाहरणािभ, बोडेनहॉसेन (१९८८) याांनी केलेला अभ्यास. त्याांनी द्दवद्याथ्यांना एका काल्पद्दनक न्यायालयीन खटल्यात न्यायाद्दधशाांची िूद्दमका बिावण्यास साांद्दगतले. द्दनम्म्या प्रयुक्ताांना अशी माद्दहती देण्यात आली, की आरोपी न्यू मेद्दक्सकोहून आला होता आद्दण त्याचे नाव कॅरोल्स राद्दमरेझ होते, पररणामी नकारात्मक मान्यप्रद्दतमा सद्दक्रय झाली. इतर प्रयुक्ताांना द्दवद्यमान मान्यप्रद्दतमेशी सांबांद्दधत तटस्ि माद्दहती द्ददली होती. त्याद्दशवाय द्दनम्म्या प्रयुक्ताांना खटल्याबिलचे पुरावे द्दमळण्यापूवी तटस्ि माद्दहती द्ददली होती, तर बाकीच्या द्दनम्म्या लोकाांना पुरावे वाचून द्दमळाली होती. बोडेनहॉसेनने िाकीत केले, की मान्यप्रद्दतमा माद्दहतीच्या प्रद्दक्रयेवर पररणाम करेल. द्दवशेषतुः, त्याने असे सुचवले – १. त्यामुळे माद्दहती प्राप्त करणाऱ्या व्यक्तीच्या अशा माद्दहतीचा अिभ बदलेल. २. याचा पररणाम म्हणून त्याांना मान्यप्रद्दतमेशी द्दवसांगत माद्दहतीऐविी मान्यप्रद्दतमेशी सुसांगत माद्दहतीची प्रद्दक्रया करण्यासाठी अद्दधक प्रयत्न करावे लागतील. ३. उपरोक्त दोन्हीही अटी लागू होतील. प्राप्त फद्दलताांवरून असे द्ददसून आले, द्दक प्रद्दतवादी असलेल्या व्यक्तीला अद्दधक प्रमाणात दोषी मानले िाते, िेव्हा त्याचे नाव वाांद्दशक असते आद्दण कोणत्याही पुराव्याचे पुनरावलोकन करण्यापूवी न्यायाधीशाांना ही माद्दहती पाप्त झाली होती. यावरून स्पष्टपणे द्ददसून आले, की मान्यप्रद्दतमेमुळे व्यक्ती सामाद्दिक माद्दहतीवर पूवभग्रहदूद्दषत प्रद्दक्रया करतात. यावरून स्पष्टपणे द्ददसून आले, की मान्यप्रद्दतमेमुळे व्यक्ती सामाद्दिक माद्दहतीच्या पक्षपाती प्रद्दक्रयेत गुांततात. परांतु, हे स्पष्ट होत नव्हते, की अशा पूवभग्रहाांमुळे नव्याने प्राप्त माद्दहतीचे अिभ द्दववरण बदलते द्दकांवा द्दनवडक अवधानाकडे प्रेररत होते आद्दण मान्यप्रद्दतमेचे समिभन करणाऱ्या माद्दहतीची उिळणी होते. या प्रश्नाचे उत्तर देण्यासाठी बोडेनहॉसेनने आणखी एक अभ्यास केला आद्दण मान्यप्रद्दतमा आपल्या अवधानाच्या प्रद्दक्रयेवर आद्दण मान्यप्रद्दतमेच्या उिळणीमुळे नव्याने प्राप्त माद्दहतीवर पररणाम होतो, या गृद्दहतकाला स्पष्ट समिभन प्राप्त झाले. यावरून असे द्ददसून येते, की आपण आपल्या मान्यप्रद्दतमेशी द्दवसांगत माद्दहतीकडे दुलभक्ष करतो. मान्यप्रद्दतमा, पूवभग्रह आद्दण िेदिाव याांचा िवळचा सांबांध असल्याने आपण आता मान्यप्रद्दतमेचे स्वरूप आद्दण उत्पत्ती याांवर लक्ष केंद्दित करूया. munotes.in

Page 5

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूवभग्रह
आद्दण िेदिाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – I
5 १.३.१ मान्यप्रतिमाकरण: सामातिक समूहाांतर्षयीच्या धारणा (Stereotyping: Beliefs about social groups) समूहाांद्दवषयीची मान्यप्रद्दतमा म्हणिे त्या समूहातील सदस्याांना द्ददलेली ओळख-द्दचन्हे द्दकांवा खूणद्दचठ्ठी (tag) होय. आधीच दशभद्दवल्याप्रमाणे, त्या एकतर सकारात्मक असतात द्दकांवा नकारात्मक. मान्यप्रद्दतमेमध्ये एकापेक्षा अद्दधक गुणवैद्दशष्ट्याांचा समावेश असू शकतो. या साचेबद्ध अपेक्षाांच्या घटकाांमध्ये लद्दक्ष्यत समूहाांचे शारीररक स्वरूप, क्षमता आद्दण वतभनाची गुणवैद्दशष्ट्ये, धारणा, आद्दण प्रवृत्ती समाद्दवष्ट असू शकतात. ती गुणवैद्दशष्ट्ये एकतर पूणभपणे अचूक द्दकांवा चुकीचे असू शकतात. तसेच, ज्या समूहाबिल ती गुणवैद्दशष्ट्ये आहेत, त्या समूहातील सदस्य त्या गुणाशी सहमत द्दकांवा असहमत असू शकतात. ज्ञात मान्यप्रद्दतमाांपैकी एक म्हणिे द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमा. त्याांत द्दिया आद्दण पुरुषाांशी सांबांद्दधत धारणा आहेत, ज्याांमध्ये सकारात्मक आद्दण नकारात्मक गुणवैद्दशष्ट्याांचा समावेश होतो. पुरुषाांशी सांबांद्दधत ठराद्दवक गुणवैद्दशष्ट्ये म्हणिेच सक्षम, द्दस्िर, कणखर, आत्मद्दवश्वासू, नेता, मिबूत, कतुभत्ववान, क्राांतीकारक द्दवचाराांचा, आक्रमक, इत्यादी, तर द्दियाांसांबांद्दधत ठराद्दवक मान्यप्रद्दतमात्मक वैद्दशष्ट्ये म्हणिे प्रेमळ, िावद्दनक, दयाळू, सांवेदनशील, अनुयायी, कमकुवत, मैिीपूणभ, फॅशनेबल, सौम्य इत्यादी आहेत. द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमा सामन्यात: परस्परद्दवरोधी असतात. उदाहरणािभ, द्दियाांद्दवषयीची सकारात्मक मान्यप्रद्दतमाांनुसार त्याांच्याकडे दयाळू, पालनपोषण करणाऱ्या आद्दण मैिीपूणभ (सौहादभपूणभ) म्हणून पाद्दहले िाते. तर नकारात्मक बािूने पाहता त्याांना परावलांबी, कमकुवत, आद्दण अद्दधक िावनाशील म्हणून पाद्दहले िाते. अशाप्रकारे द्दियाांना एकद्दितपणे प्रेमळपणाच्या बाबतीत उच्च, परांतु सक्षमतेच्या अनुषांगाने तुलनेने कमी लेखले िाते. पुरुषाांच्या बाबतीत, त्याांच्यामध्येदेखील सकारात्मक आद्दण नकारात्मक असे दोन्ही प्रकराचे मान्यप्रद्दतमात्मक गुणवैद्दशष्ट्ये आहेत (उदाहरणािभ, त्याांच्याकडे द्दनणाभयक, ठाम आद्दण द्दनपुण म्हणून पाद्दहले िाते. परांतु, त्याचबरोबर ते आक्रमक, असांवेदनशील आद्दण उद्धट म्हणूनदेखील ओळखले िातात). सदर गुणवैद्दशष्ट्ये असे दशभद्दवतात, की पुरुष सक्षमतेमध्ये उच्च आहेत आद्दण साांप्रदाद्दयक गुणधमांमध्ये कमी आहेत, िे उच्च दिाभचे मानले िातात. एका शोधातून असे द्ददसून आले आहे, की द्दियाांद्दवषयीच्या मान्यप्रद्दतमेमध्ये प्रेमळपणावर अद्दधक िर द्ददला िात असल्याने लोक पुरुषाांच्या तुलनेत द्दियाांद्दवषयी अद्दधक सकारात्मकतेने पाहतात. द्दियाांना अद्दधक सकारात्मकतेने पाद्दहले िात असले, तरी त्याांची गुणवैद्दशष्ट्ये उच्च-दिाभच्या पदासाठी पुरुषाांच्या तुलनेत कमी योग्य मानली िातात. द्दियाांशी सबांद्दधत द्दलांग मान्यप्रद्दतमा त्याांना ‘नेतृत्वाच्या िूद्दमकेऐविी’ ‘समिभकाच्या/ सहाय्यकाच्या’ िूद्दमकेसाठी योग्य वाटतात. असे असले तरी शारीररक कष्टाांच्या कामामध्ये द्दियाांच्या सहिागामध्ये खूप मोठ्या प्रमाणात बदल द्ददसून येतो. १९०० मध्ये २० टक्के असणारे प्रमाण सन २००५ मध्ये ५९ टक्के इतके वाढले आहे. िरी द्दिया द्दवद्दवध व्यवसायाांमध्ये काम करत आहेत, तरीही त्या व्यवसायाांमधून त्याांना पुरुष-प्रधान व्यवसायाांच्या तुलनेत कमी दिाभ आद्दण कमी आद्दिभक िरपाई प्राप्त होते. िारतीय सांदिाभत द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमाकरण (gender stereotyping) नावाची सामािीकीकरणाची प्रद्दक्रया िी द्दकांवा पुरुष बनण्याच्या साांस्कृद्दतक मान्यता असलेल्या कल्पनाांच्या सूक्ष्म गोष्टी िेट द्दकांवा सूक्ष्मपणे व्यक्त करते. िी द्दकांवा पुरुष हे िी द्दकांवा पुरुष होण्यासाठीचे द्दनकष कुटुांब, समािातील सदस्य आद्दण समािाद्वारे ठरवले िातात, ज्यात munotes.in

Page 6

सामाद्दिक मानसशाि
6 स्वीकाराहभ वतभन पद्धती, वैयद्दक्तक गुणधमभ आद्दण व्यावसाद्दयक िूद्दमका याांचा समावेश होतो. अशा प्रकारे, द्दलांग मान्यप्रद्दतमा पुरुष आद्दण द्दियाांना द्दिन्न श्रेणींमध्ये ठेवते आद्दण यामुळे त्याांच्या आरोग्यावर आद्दण कल्याणावर पररणाम होतो. यामुळे एकापेक्षा दुसऱ्याला झुकते माप द्ददले िाण्याची सुद्धा शक्यता असते. वेगवेगळ्या उत्पादनाांच्या द्दलांग-आधाररत िाद्दहरातींमुळे उत्पादक सांस्िाांशी (brand) मिबूत सांबांध प्रस्िाद्दपत होतो. प्रत्यक्षात, द्दलांग-आधाररत पूवभग्रह माध्यमाांद्वारे द्दवकृत केला िातो. िरती प्रद्दक्रयेच्या िाद्दहरातींमध्येही स्पष्ट द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमा द्ददसून येते. वल्डभ इकॉनॉद्दमक फोरमच्या द्दलांग-तफावत सूचीमध्ये (Gender Gap Index), िारत १३५ देशाांपैकी ११३ व्या क्रमाांकावर आहे. सांशोधनात असे द्ददसून आले आहे, की ४८% द्दिया त्याांच्या व्यावसाद्दयक कारकीदीच्या मध्यावर पोहोचण्यापूवीच काम करण्याची कायभदलातून (workforce) बाहेर पडतात. िी-पुरुषाांच्या िूद्दमकेबिलच्या पारांपाररक अपेक्षाांमुळे द्दलांग मान्यप्रद्दतमा चालू राहते. या अपेक्षाांनुसार द्दियाांनी ‘चाांगली पत्नी’ आद्दण पुरुषाांनी वचभस्व दाखवण्यासाठी िूद्दमका बिावणे अपेद्दक्षत आहे. सांशोधन असे सूद्दचत करते, की पुरुष आद्दण द्दिया दोघाांनाही मद्दहलाांचे नेतृत्व अनपेद्दक्षत वाटते. िेव्हा द्दिया नेत्याांचा सामना होतो, तेव्हा काही लोक नकारात्मक अशाद्दब्दक अद्दिव्यक्ती दशभवतात, उदाहरणािभ, चेहऱ्यावरील हाविाव नारािी द्दकांवा नकार दशभवतात. हे सांकेत दृश्य स्वरूपात पाहून समूहातील इतर सदस्य त्या द्दिया नेत्याांच्या अक्षमतेची द्दचन्हे म्हणून त्याांचा अिभ लावू शकतात. यामुळे उदयोन्मुख द्दिया नेत्याला अनाठायी नुकसान होते. माि, पररद्दस्िती द्ददवसेंद्ददवस सुधारत आहे. आि अनेक मद्दहलाांना केवळ द्दनयुक्त केले िात नाही, तर व्यवस्िापकीय पदाांवर पदोन्नती द्ददली िाते. त्या अशा व्यवसाय आद्दण व्यावसाद्दयक कारद्दकदीमध्ये सामील होत आहेत, िे केवळ पुरुषाांसाठी होते. त्या सत्ता आद्दण प्रद्दतष्ठा वाढवत आहेत. सांशोधनात असे द्ददसून आले आहे, की पुरुष आद्दण द्दिया दोन्ही प्रयुक्त, ज्याांना नेते म्हणून श्रेणीबद्ध (rated) केले गेले होते, त्याांनी द्दबगर नेत्याांच्या तुलनेत पारांपाररकपणे मदाभनी वैद्दशष्ट्याांवर अद्दधक गुण द्दमळवले. या अभ्यासात मद्दहलाांनी काही द्दवद्दशष्ट वैद्दशष्ट्ये दशभद्दवल्यास त्याांना नेते म्हणून द्दनवडण्याद्दवरुद्ध िोडासा पक्षपात होता. अभ्यासातून असेही द्ददसून आले आहे, की आता िी-कमभचाऱ् याांना त्याांच्या द्दलांगामुळे नोकरीद्दवषयक मूल्याांकनात कमी प्राप्ताांक द्दमळत नाहीत. मुलाखत पररद्दस्ितीतदेखील द्दलांग फारच कमी िूद्दमका बिावते. ग्राम आद्दण श्वाब (१९८५) याांनी नमूद केले, की प्रामुख्याने द्दियाांचा िरणा असणाऱ्या नोकऱ्या सध्या पुरुषाांचा िरणा असणाऱ्या नोकऱ्याांपेक्षा कमी िरपाईसाठी पाि म्हणून श्रेणीबद्ध केल्या िात नाहीत. मान्यप्रतिमा आतण काच- कमाल मयावदा / ग्लास सीतलांग (Stereotypes and Glass Ceiling): सांगठीत पररद्दस्ितींमध्ये (corporate settings) द्दिया व्यावसाद्दयक कारकीदीच्या द्दशडीवर द्दवकास करत आहेत, परांतु असे असूनही बहुतेक मध्यम व्यवस्िापन आद्दण उच्च व्यवस्िापन पदाांवर फार कमी आहेत. या पररद्दस्ितीला काचेची कमाल मयाभदा (glass ceiling) असे म्हणतात, िे अांद्दतम अडिळा सूद्दचत करते, िे मद्दहलाांना एक समूह म्हणून कामाच्या द्दठकाणी munotes.in

Page 7

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूवभग्रह
आद्दण िेदिाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – I
7 उच्च पदापयंत पोहोचण्यापासून प्रद्दतबांद्दधत करते. अनेक सामाद्दिक मानसशािज्ञाांनी असे सुचवले आहे, की काचेची कमाल मयाभदा हा अांद्दतम अडिळा मानला िातो, िो मद्दहलाांना अनेक सांस्िाांमध्ये उच्च स्िानापयंत पोहोचण्यापासून रोखतो. यूएस द्दडपाटभमेंट ऑफ लेबर (१९९२) ने काचेच्या कमाल मयाभदेची व्याख्या “वृत्ती आद्दण सांस्िात्मक पूवाभग्रहावर आधाररत कृद्दिम अडिळे” म्हणून केली आहे, िे पाि व्यक्तींना त्याांच्या सांस्िेमध्ये प्रगती करण्यापासून रोखतात. अलीकडील अभ्यासातून असे द्ददसून आले आहे, की शेवटी पुरुष आद्दण द्दिया द्दवरोधािासी मागांनी समान द्दस्ितीत पोहोचतात. तिाद्दप, मद्दहलाांना वरच्या मागाभवर अद्दधक अडचणी येतात. सांशोधन द्दनष्कषभ दशभद्दवतात, की "द्दवचार व्यवस्िापकाांनो द्दवचार करा, पुरुषाांनो द्दवचार करा" (“think managers, think male”) हा पूवभग्रह प्रचद्दलत आहे, ज्यामुळे काचेच्या कमाल मयाभदेचा प्रिाव राखला िातो. हे असे आहे, कारण व्यवस्िापकाचे मान्यप्रद्दतमात्मक गुणधमभ पुरुषाच्या द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमात्मक वैद्दशष्ट्याांसह परस्परव्याप्त होतात. काचेची कमाल मयाभदा तोडून वरच्या स्िानावर पोहोचल्यावर द्दियाांवर द्दवद्दवध पररणाम होतात. त्या पुरुषाांपेक्षा कमी अनुकूल पररणाम अनुिवतात. िेव्हा त्या नेत्या म्हणून काम करतात, द्दवशेषत: पुरुष वचभस्व असलेल्या व्यवसायाांमध्ये, द्दिया लैंद्दगक िेदिाव अनुिवण्याची शक्यता असते. ज्या द्दिया त्याांच्या वतभनात पुरूषी वैद्दशष्ट्ये दशभद्दवतात, त्याांना नकारात्मक पररणामाांचा सामना करावा लागतो. सांशोधनात असे द्ददसून आले आहे, की िेव्हा द्दिया पारांपाररक रूढीवादी िूद्दमका आद्दण उबदारपणा आद्दण पालनपोषणाच्या अपेक्षाांचे उल्लांघन करतात आद्दण त्याऐविी एखाद्या नेत्याच्या प्रद्दतमेनुसार (prototype) वागतात, द्दवशेषत: पुरूषी स्वरूपात, तेव्हा त्याांना शिुत्व आद्दण नकार याांची शक्यता असते. रूढीवादी अपेक्षाांच्या अशा उल्लांघनामुळे पुरुषाांमध्ये धोका द्दनमाभण होतो. ही धमकी द्दवशेषतुः लैंद्दगक छळ करण्यास प्रवृत्त असलेल्या लोकाांमध्ये आहे. ठराद्दवक मान्यप्रद्दतमात्मक अपेक्षाांचे उल्लांघन केल्याचे पररणाम पुरुष आद्दण द्दिया दोघाांनाही माहीत आहेत. एका सांशोधनात हे द्दसद्ध झाले आहे. एका अभ्यासात िी आद्दण पुरुष दोघाांनाही काही ज्ञानाच्या चाचण्या देण्यात आल्या होत्या. िेव्हा सहिागी व्यक्तींना साांगण्यात आले, की ते इतर द्दलांगाच्या वैद्दशष्ट्यपूणभ चाचणीमध्ये अत्यांत यशस्वी झाले आहेत, तेव्हा सहिागी व्यक्तींनी ते कोणत्या परीक्षेत यशस्वी झाले, याद्दवषयी खोटे बोलण्याची अद्दधक शक्यता होती आद्दण त्याांनी त्याांचे यश इतराांपासून लपवले. हे असे आहे, की लोकाांना सामाद्दिक द्दशक्षेची िीती वाटते, िी द्दलांग वैद्दशष्ट्यपूणभ अपेक्षाांचे उल्लांघन करते. अशा प्रकारे, या पररणामाांनी असे द्दचद्दित केले आहे, की द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमेला द्दवरोध करण्याचा प्रयत्न करण्यासाठी एखाद्याला खूप धैयभ आवश्यक आहे. मान्यप्रतिमा आतण काचेची कडा/ग्लास तललफ (Stereotypes and the “Glass Cliff”) अनेक अभ्यासातून असे द्ददसून आले आहे, की िेव्हा सांकटाची पररद्दस्िती उद्भवते आद्दण िेव्हा अपयशाचा धोका अद्दधक असतो, तेव्हा मद्दहलाांना महत्त्वाच्या उच्च पदाांवर घेतले िाते. याला काचेची कडा प्रिाव (glass cliff effect) असे म्हणतात. एका सांशोधनात सांशोधकाांनी अद्दिलेखीय नोंदींचा अभ्यास केला. लांडन स्टॉक एक्स्चेंिमधील मोठ्या कांपन्याांचे द्दवश् लेद्दषत munotes.in

Page 8

सामाद्दिक मानसशाि
8 अद्दिलेख नोंदी होत्या. सांचालक मांडळावर नवीन सदस्याांची द्दनयुक्ती करण्यापूवी या सांशोधकाांनी मोठ्या कांपन्याांच्या कामद्दगरीचे मूल्याांकन केले. असे आढळून आले, की ज्या कांपन्याांनी द्दनयुक्तीपूवीच्या मद्दहन्याांमध्ये सातत्याने द्दनकृष्ट सांग्रहद्दवषयक कामद्दगरी (poor stock performance) अनुिवली होती, िेिे सांस्िा चाांगली कामद्दगरी करत असतानाच्या तुलनेत त्याांच्या मांडळावर द्दियाांची द्दनयुक्ती करण्याची अद्दधक शक्यता होती. उच्च पदाांवर द्दियाांच्या द्दनवडीचे कारण द्दनकृष्ट सांगठीत कामद्दगरीचा इद्दतहास (bad corporate performance history) आहे, हे सुद्दनद्दित करण्यासाठी प्रयोगाांची माद्दलका आयोद्दित केली गेली. हे प्रयोग द्दवद्दवध लोकसांख्येवर करण्यात आले. उदा. द्दवद्यािी आद्दण व्यवस्िापक. िरी पुरुष आद्दण द्दिया उमेदवाराांनी सादर केलेली पािता समान रीतीने पूणभ केली असली, तरी सांशोधकाांना असे आढळून आले, की िेव्हा द्दस्ितीची पररद्दस्िती िोखमीची होती, तेव्हा पररद्दस्िती धोकादायक नसल्याच्या तुलनेत लोकाांनी अशा पदाांवर मद्दहलाांची द्दनवड केली. अशाप्रकारे, ‘काचेची कडा’ प्रिावाला समािातील लैंद्दगक रूढींच्या उपद्दस्ितीचे दुुःखद वास्तव दशभद्दवणाऱ्या द्दवद्दवध सांशोधनाांद्वारे समद्दिभत केले िाते. उच्च पदाांर्रील “नाममात्र तियाां”चे दूरगामी पररणाम (Consequences of “Token Women” in high places) अनेक प्रयोगशालेय प्रयोगाांनी पुष्टी द्ददली आहे, की प्रद्दतकवाद (tokenism) अद्दस्तत्वात आहे. प्रद्दतकवाद त्या द्दठकाणी उपद्दस्ित असल्याचे म्हटले िाते, िेिे पूवी वगळलेल्या द्दकांवा वांद्दचत समहातील काही सदस्याांना उच्च पदाांवर प्रवेश द्ददला िातो. वांद्दचत गटाांमधील सामूद्दहक द्दनषेध रोखण्यासाठी हे एक अत्यांत प्रिावी व्यूहतांि असू शकते. प्रद्दतकवादामुळे द्दियाांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व सांघटनेत न्याय्य असल्याचे द्ददसून येत आहे. सूक्ष्म िेदिावाचा हा प्रकार सवभ पररद्दस्ितींमध्ये द्ददसून येतो, परांतु कामाच्या पररद्दस्ितीमध्ये अद्दधक. अगदी सवभसाधारणपणे ते नापसांत समूहाांच्या सदस्याांप्रद्दत क्षुल्लक सकारात्मक कृतींचा सांदिभ देते. उदा. एखादी सांस्िा केवळ एक द्दकांवा दोन मद्दहलाांना कोणत्याही कायदेशीर कृतीचे द्दचिण करण्यासाठी आद्दण त्यापासून बचाव करण्यासाठी द्दकांवा केवळ सांस्िेची प्रद्दतमा राखण्यासाठी कामावर ठेवू शकते. याांसारख्या लहान सकारात्मक कृती नांतर िेदिाव करण्यास माफ करण्यास द्दकांवा समिभन देण्यास मदत करतात. उदा. नाममाि लोकाांना गरि असेल, तेव्हा त्याांना मदत करण्यास नकार द्ददला िाऊ शकतो. या प्रद्दतकवादाचे दोन नकारात्मक पररणाम होऊ शकतात: १. िेव्हा सांघटना प्रद्दतकवादात गुांततात, तेव्हा लोक पूवभग्रह नसलेल्या त्याांच्या गैर-िेदिावाच्या लहान-सहन कृत्याांचा खुलासा करतात, कारण ते पूवभग्रह नसल्याचा पुरावा देतात. २. दुसरे म्हणिे, प्रद्दतकवादामुळे लद्दक्ष्यत व्यक्तीचा स्वाद्दिमान देखील द्दबघडतो, कारण िेव्हा एखाद्या व्यक्तीला हे लक्षात येते, की त्याला त्याच्या क्षमतेमुळे द्दनयुक्त केले गेले आहे द्दकांवा पदोन्नती द्ददली गेली आहे, परांतु ती द्दवद्दशष्ट श्रेणी द्दकांवा गटाशी सांबांद्दधत आहे, त्यामुळे स्व-आदर कमी होतो. चाको (१९८२) याांनी केलेल्या सांशोधन अभ्यासात हे स्पष्टपणे द्ददसून आले. चाको (१९८२) च्या या अभ्यासात तरुण द्दिया munotes.in

Page 9

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूवभग्रह
आद्दण िेदिाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – I
9 व्यवस्िापकाांना सहिागी म्हणून द्दनवडण्यात आले आद्दण त्याांना अनेक घटकाांचे मूल्याांकन करण्यास साांद्दगतले गेले आद्दण त्याांना द्दनयुक्त करण्यात त्याांनी द्दकती प्रमाणात योगदान द्ददले, हे सूद्दचत केले. त्याांना सांघटनात्मक बाांद्दधलकी मोिणारी प्रश्नावली िरण्यासही साांगण्यात आले. पररणामाांवरून असे द्ददसून आले, की िेव्हा सहिागी व्यक्तींनी त्याांच्या क्षमताांना मुख्य घटक म्हणून िबाबदार धरले, त्याांना द्दनयुक्त केले गेले, त्याांची सांघटनात्मक बाांद्दधलकी अद्दधक होती, परांतु त्या द्दिया आहेत, या वस्तुद्दस्ितीमुळे त्याांची सांघटनात्मक बाांद्दधलकी कमी होती. त्यामुळे, िरी प्रद्दतकवाद लद्दक्ष्यत समूहातील कमीत कमी काही सदस्याांना सुरूवात करण्यास मदत करतो, असे द्ददसते; परांतु दीघभकाळापयंत ते या लािाथ्यांमध्येही नकारात्मक िावना आद्दण द्दनराशा द्दनमाभण करतात. अशा प्रकारे, प्रद्दतकवादाचे दोन नकारात्मक पररणाम आहेत. प्रिम, नाममाि म्हणून वांद्दचत समूहातील सदस्याांची उपद्दस्िती ही व्यवस्िा कशी न्याय्य आहे आद्दण त्याांना सवोच्च पदापयंत पोहोचण्याची सांधी कशी द्दमळाली, याचा सावभिद्दनक पुरावा म्हणून काम करू शकते. दुसरे, प्रद्दतकवादामुळे वांद्दचत समूह आद्दण प्रद्दतक म्हणून द्दनवडलेल्या काही सदस्याांचा स्व-आदर आद्दण स्वत:द्दवषयीचा द्दवश्वास कमी होऊ शकतो. भेदभार्ाबिल बोलणाऱयाांना प्रतिसाद (Responses to those who speak out about discrimination) िेव्हा अन्यायकारक पररद्दस्िती उद्भवते, तेव्हा त्याद्दवरुद्ध तक्रार केल्याने लोकाांचे लक्ष अन्यायाकडे वेधले िाऊ शकते, ज्यामुळे शेवटी सुधारणा होण्यास मदत होऊ शकते. तक्रार िशी सकारात्मक कायभ करते, त्याचप्रमाणे द्दतची एक नकारात्मक बािूदेखील आहे. सांशोधनात असे द्ददसून आले आहे, की तक्रार करणे हे वैयद्दक्तक िबाबदाऱ्याांपासून पळून िाण्याचा प्रयत्न म्हणून पाद्दहले िाऊ शकते आद्दण त्यामुळे द्दनरीक्षकाांमध्ये सांशय द्दनमाभण होतो. द्दशवाय, समहातील सदस्य त्याांच्या समहातील सदस्याांनी दावा केलेला िेदिाव नाकारू शकतात, द्दवशेषत: िेव्हा त्याांना असे वाटते, की हे समहातील सदस्याांना असे सुचवेल की समहातील सदस्याांना अन्यायकारक पकडण्यात आले आहे. तिाद्दप, िेव्हा िेदिाव गांिीर आहे असे द्ददसते तेव्हा समहातील सदस्य तक्रार योग्य असल्याचे मान्य करतील आद्दण तक्रार केल्याने पररद्दस्िती सुधारण्यास मदत होईल. अशा द्दस्ितीत समूहातील सदस्य त्याांच्या सदस्याांना पाद्दठांबा देण्याची शक्यता आहे, िे िेदिावाची तक्रार करत आहेत. वास्तद्दवक व्यवसाय व्यवस्िापकाांना त्याांच्या स्वतुःच्या सांस्िेतील द्दनष्पक्षतेद्दवषयी िीती वाटेल आद्दण अशा प्रकारे वाांद्दशक िेदिाव अनुिवल्याचा दावा करणाऱ्या लोकाांसाठी प्रद्दतसाद द्या. एका सांशोधनात याचा अभ्यास करण्यात आला आहे. सांशोधकाांनी श्वेतवद्दणभय व्यवस्िापकाांना दोन गटाांमध्ये द्दविागले. पद्दहल्या गटामध्ये यादृद्दच्छकपणे द्दनयुक्त (randomly assigned) केलेल्या श्वेतवद्दणभय व्यवसाय व्यवस्िापकाांना त्याांची कांपनी द्दवद्दवधता वाढवण्यासाठी काय करते, हे द्दवचारात घेते. दुसऱ् या गटाला पररद्दस्िती द्दनयांिणासाठी द्दनयुक्त करण्यात आली होती, ज्यात व्यवस्िापकाांचा समावेश होता, ज्याांना त्याांची कांपनी पयाभवरणीय द्दस्िरता वाढवण्यासाठी काय करते, याचा द्दवचार करण्यास साांद्दगतले होते. त्यानांतर वाांद्दशक िेदिावाचे दस्तऐविीकरण करणारी तपशीलवार प्रकरण munotes.in

Page 10

सामाद्दिक मानसशाि
10 सांद्दचका (case file) दोन्ही गटाांना सादर करण्यात आली. प्रस्तुत प्रकरण त्याांच्याच कांपनीत घडले आहे, याचा द्दवचार करण्यास त्याांना साांगण्यात आले. पद्दहला समूह, ज्याांनी द्दवद्दवधतेच्या प्रयत्नाांबिल द्दवचार केला होता, त्याांना िेदिावाचा दावा कमी कायदेशीर आद्दण कमी द्दचांतेचे कारण समिला. िेदिावाचा दावा दाखल करणाऱ् या कमभचाऱ् याांना त्याांच्या सांस्िेतील द्दवद्दवधतेच्या प्रयत्नाांबिल द्दवचार न करणाऱ् या दुसऱ् या गटाच्या तुलनेत त्याांना पाद्दठांबा देण्यास कमी इच्छा असल्याचेही त्याांनी नोंदवले. या सांशोधकाांनी दाखवून द्ददले, की द्दवद्दवधतेसाठी प्रयत्न करणाऱ् या सांस्िा आद्दण द्दवद्दवधतेचे व्यवस्िापन करण्यासाठी योग्य रचना तयार केल्याने "न्याद्दयकतेचा भ्रम" ("illusion of fairness") द्दनमाभण होईल आद्दण यामुळे बहुसांख्य समूहातील सदस्याांची अल्पसांख्याक समूहातील लोकाांद्दवरुद्ध वास्तद्दवक िेदिावाची सांवेदनशीलता कमी होते. याव्यद्दतररक्त, हा भ्रम शेवटी िेदिावाचा दावा करणाऱ्या अल्पसांख्याकाांना अद्दधक नकारात्मक प्रद्दतसाद देतो. १.३.२ िर तभन्न गटाांच्या सदस्याांना एकसारखेच श्रेणीबद्ध केले, िर मान्यप्रतिमाकरण अनुपतस्िि आहे का? (Is stereotyping absent if members of different groups are rated the same?) वरील प्रश्नाचे उत्तर “होय” असे द्ददसते, परांतु ते तसे नाही, िे द्दबअरनाट (२०१२) याांनी केलेल्या मानक बदलण्यावरील कामाच्या मदतीने स्पष्ट केले िाऊ शकते. बदलणारी मानके सूद्दचत करतात, की िरी समान मूल्यमापन श्रेणीपद्धती वेगवेगळ्या समूहाांच्या सदस्याांना द्ददलेली असली, तरी मान्यप्रद्दतमा त्या श्रेणीमूल्याला (ratings) प्रिाद्दवत करतात. वेगवेगळ्या वस्तूांचे मूल्यमापन करण्यासाठी लोक समान शब्द, पण द्दिन्न मानके वापरतात. उदाहरणािभ “माझ्याकडे एक मोठे पुस्तकाांचे कपाट आद्दण एक मोठे घर आहे”, असे िर आपण म्हटले, तर याचा अिभ बुकशेल्फचा आकार घरािवळ कुठेतरी आहे का? अद्दिबात नाही! कारण वस्तूांचे मूल्याांकन करण्यासाठी आम्ही द्दिन्न तुलना वापरतो. त्याचप्रमाणे, आम्ही लोकाांचे मूल्यमापन करताना द्दिन्न तुलना वापरतो. द्दक्रकेट खेळणाऱ् या मुलासाठी “उत्कृष्ट खेळाडू” चे मूल्याांकन करणे, हे राष्रीय स्तरावरील द्दक्रकेटपटूला उत्कृष्ट म्हणण्यापेक्षा वेगळे आहे. या उदाहरणात मूल समान वयोगटातील इतर मुलाांच्या तुलनेत उत्कृष्ट आहे आद्दण राष्रीय स्तरावरील खेळाडू इतर व्यावसाद्दयक खेळाडूांच्या तुलनेत उत्कृष्ट आहे. दोन द्दिन्न लक्ष्याांना समान श्रेणीमूल्य (rating) द्ददलेली असताना देखील द्दिन्न अिभ लावू शकणाऱ् या अशा मानकाांना व्यद्दक्तद्दनष्ठ मापनश्रेणी (objective scales) म्हणतात. इतर मानकाांचा अिभ नेहमीच समान असेल, काहीही असो. त्याांना वस्तुद्दनष्ठ मापनश्रेणी असे सांबोधले िाते. कोणाला पदोन्नती द्यायची, हे ठरवण्यासाठी एखाद्या व्यक्तीला पुरुष आद्दण िी अिभदाराचे मूल्यमापन करायचे असल्यास आद्दण िर या व्यक्तीला द्दियाांपेक्षा पुरुष अद्दधक सक्षम वाटत असतील, तर तो/तो श्रेणीबद्ध करू शकतो, उदाहरणािभ, त्या दोघाांना “चाांगले” म्हणा. हे श्रेणीमूल्य मूल्यमापनाच्या वेगवेगळ्या वस्तूांसाठी द्दिन्न अिाभने अनुवाद्ददत होऊ शकते. तिाद्दप, िर त्याच व्यक्तीला पुरुष आद्दण िी अिभदाराांना त्याांच्या सांिाव्य क्षमतेनुसार ते प्रद्दतवषी द्दवकल्या िाणाऱ् या रुपयाांमध्ये श्रेणीबद्ध करण्यास साांद्दगतले, तर िी अिभदाराांच्या तुलनेत पुरुषाांना अद्दधक श्रेणीमूल्य द्ददले िाईल. हे दशभद्दवते, की वस्तुद्दनष्ठ मापनश्रेणीच्या तुलनेत व्यद्दक्तद्दनष्ठ मूल्यमापन मान्यप्रद्दतमेची उपद्दस्िती कशी लपवू शकते. munotes.in

Page 11

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूवभग्रह
आद्दण िेदिाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – I
11 १.३.३ आपण आपल्या नकळि मान्यप्रतिमाकरणाचे बळी असू/होऊ शकिो का: अतर्र्ातहि/एकल लोकाांची बाब (Can we be the victims of stereotyping and not even recognize it: The Case of single people) मान्यप्रद्दतमेचे लक्ष्य असलेले लोक ते ओळखतात का, असा प्रश्न उपद्दस्ित होतो. यासाठी डी’पाऊलो (२००६) याांनी अद्दववाद्दहत लोकाांसाठी द्दनदेद्दशत केलेल्या नकारात्मक मान्यप्रद्दतमाकरण आद्दण िेदिाव -एकलवादावरील (singlism) सांशोधनात अशा प्रश्नाचे उदाहरण द्ददले आहे. मॉररस (२००६) सोबत द्दतच्या सांशोधनात असे आढळून आले, की लोक द्दववाद्दहत आद्दण अद्दववाद्दहत लोकाांमध्ये द्दिन्न वैद्दशष्ट्ये दशभद्दवतात. द्दववाद्दहत लोक प्रौढ, द्दस्िर, दयाळू, आनांदी, प्रामाद्दणक, प्रेमळ आद्दण देणारे मानले िातात. दुसरीकडे, अद्दववाद्दहत लोकाांना अपररपक्व, असुरद्दक्षत, आत्मकेंद्दित, दुुःखी, कुरूप, एकाकी आद्दण स्वतांि म्हणून पाद्दहले िाते. िेव्हा लोकाांना द्दवचारण्यात आले, की ते कोणाला मालमत्ता िाड्याने देण्यास प्राधान्य देतात, तेव्हा अद्दववाद्दहत लोकाांच्या तुलनेत द्दववाद्दहत लोकाांची द्दनवड केली गेली. िरी असा िेदिाव अद्दस्तत्त्वात असला, तरी ही असमानता लक्षणीय नाही, कारण अद्दववाद्दहत लोक ओळखू शकत नाहीत. त्याच सांशोधनात केवळ ४ टक्के एकलाांनी उत्स्फूतभपणे "द्दसांगल" एक श्रेणी म्हणून उल्लेख केला आद्दण केवळ ३० टक्के लोकाांनी एकेरी कलांद्दकत होऊ शकते असे म्हटले. दैनांद्ददन िीवनातही त्याांना तोंड द्यावे लागणाऱ् या नकारात्मक रूढी आद्दण िेदिावाांची िाणीव नसणे, हे अद्दववाद्दहत स्वतुःच एकलवाद मान्य करण्यात अपयशी ठरण्याचे कारण आहे, तिाद्दप, असेदेखील होऊ शकते, की अद्दववाद्दहत लोकाांना असे वाटते, की असा िेदिाव कायदेशीर आहे. एका सांशोधनात सहिागींना द्दवचारण्यात आले, की ज्या घरमालकाने द्दवद्दवध श्रेणीतील लोकाांना मालमत्ता िाड्याने देण्यास नकार द्ददला आहे, त्याांच्याकडे रूढीवादी आहेत आद्दण िेदिाव करण्यात गुांतलेला आहे. लोकाांच्या या श्रेणींमध्ये आद्दिकन अमेररकन, द्दिया, समलैंद्दगक, एकेरी द्दकांवा लठ्ठ लोकाांचा समावेश आहे. सहिागी व्यक्तींनी सहमती दशभद्दवली, की घरमालकाने मालमत्ता िाड्याने देण्यास नकार देणे, हा आद्दिकन अमेररकन द्दिया, समलैंद्दगक द्दकांवा लठ्ठ लोक या वगांसाठी द्दनणभय घेतला, तेव्हा मान्यप्रद्दतमा आद्दण िेदिावाचा पररणाम होता. तिाद्दप, सहिागी व्यक्तींनी नोंदद्दवले, की अद्दववाद्दहत लोकाांसाठी द्दनणभय घेताना घरमालकाने मान्यप्रद्दतमा केल्या नाहीत द्दकांवा िेदिाव केला नाही. या पररणामाांनी असे सुचद्दवले आहे, की अद्दववाद्दहत आद्दण द्दववाद्दहत दोघेही अद्दववाद्दहत लोकाांवरील िेदिाव इतर कोणत्याही प्रकारच्या िेदिावाप्रमाणेच वैध मानतात. सांशोधकाांनी एकलवादाच्या या व्यापक आद्दण मोठ्या प्रमाणावर कायदेशीर सांकल्पनेचे मध्यवती कारण देखील प्रकट केले आहे. डी’पाऊलो आद्दण मॉररस (२००६) हे कारण साांगतात, की नकारात्मक रूढी आद्दण अद्दववाद्दहताांद्दवरुद्ध िेदिाव द्दववाहाच्या महत्त्वपूणभ सांस्िेचे सांरक्षण आद्दण गौरव करतात. या सांस्िेचे असे मत आहे, की अिभपूणभ िीवन िगण्यासाठी आपल्या िीवनसािीला शोधणे आद्दण त्याच्याशी लग्न करणे महत्त्वाचे आहे. तिाद्दप, या द्दवद्यमान द्दवश्वासाला अद्दववाद्दहत लोकाांकडून आव्हान द्ददले िाते आद्दण अशा munotes.in

Page 12

सामाद्दिक मानसशाि
12 प्रकारे, त्या कल्पनेला आव्हान देणाऱ् याांचा अपमान करून आपण सवभ महत्त्वपूणभ साांस्कृद्दतक द्दमिकाांवर द्दवश्वास ठेवू शकतो. १.३.४ लोक मान्यप्रतिमा का ियार करिाि आतण त्याांचा र्ापर का करिाि? (Why do people form and use stereotypes) लोक मान्यप्रद्दतमा बनद्दवतात, कारण ते सहसा रूपबांध (schemas) म्हणून कायभ करतात. रूपबांध हे बोधद्दनक चौकट (cognitive frameworks) आहेत, िे माद्दहतीचे सांघटन (organizing), अिभबोधन (interpreting) आद्दण स्मरण (recalling) करण्यात मदत करतात. वगीकरणामुळे लोकाांना मदत होऊ शकते, कारण यासाठी अनेक पररद्दस्ितींमध्ये कमी बोधद्दनक प्रयत्नाांची आवश्यकता असते. अशा प्रकारे, लोक त्याांच्या बोधद्दनक प्रयत्नाांचे ितन करण्यासाठी मान्यप्रद्दतमा तयार करतात. इतराांना प्रद्दतसाद देताना अशा चौकटी तयार करणे आद्दण त्यावर अवलांबून राहणे सोपे आहे. िेव्हा आपण एखाद्या व्यक्तीशी सांवाद साधतो, तेव्हा मान्यप्रद्दतमा सद्दक्रय होतात आद्दण अशा प्रकारे मान्यप्रद्दतमात्मक समूहातील सदस्याांचे वैद्दशष्ट्यपूणभ वैद्दशष्ट्य आपल्या मनात आपोआप येते. मान्यप्रद्दतमा द्दसद्धाांत म्हणून देखील कायभ करतात, िे कोणत्या माद्दहतीला उपद्दस्ित राहावे, याचे मागभदशभन करतात आद्दण आपण सामाद्दिक माद्दहतीवर कशी प्रद्दक्रया केली, यावर प्रिाव पाडतो. तिाद्दप, िेव्हा आपण एखाद्या मान्यप्रद्दतमात्मक वगाभत बसत नसलेल्या व्यक्तीशी सांवाद साधतो, तेव्हा लोक त्याांच्या रूढींमध्ये सुधारणा करत नाहीत, त्याऐविी ते द्दवशेष प्रकरणे म्हणून पाद्दहले िातात आद्दण उपप्रकार म्हणून ओळखल्या िाणाऱ् या द्दवशेष श्रेणींमध्ये ठेवले िातात. उपप्रकाराांमध्ये असे लोक समाद्दवष्ट आहेत, िे मान्यप्रद्दतमा द्दकांवा रुपबांधाची पुष्टी करत नाहीत. हे उपप्रकार द्दवद्यमान मान्यप्रद्दतमेचे सांरक्षक म्हणून कायभ करतात. अनेक द्दसद्धाांतवादी असे सुचवतात, की मान्यप्रद्दतमा कायम ठेवल्या िातात आद्दण बदलल्या िात नाहीत. तिाद्दप, िेव्हा त्या गटाांमधील सांबांधाांचे स्वरूप बदलते, तेव्हा ते बदलू शकतात, कारण िेव्हा सांबांध बदलतात, तेव्हा इतर गटाांचे वतभन वेगळे असल्याचे समिले िाते. दासगुप्ता आद्दण असगरी (२००४) याांनी एक मनोरांिक अभ्यास केला. या अभ्यासात सांशोधकाांनी प्रिम महाद्दवद्यालयातील त्याांच्या पद्दहल्या वषाभत आद्दण द्दद्वतीय वषाभत िी द्दवद्याथ्यांच्या द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमाांचे मूल्याांकन केले. द्दवद्याथ्यांचे दोन समूह होते. एक समूह िी-महाद्दवद्यालयात द्दशकत होता, द्दििे त्याांना त्याांच्या दुसऱ्या वषाभत िी-प्राध्यापकाांसमोर वारांवार उघड झाले होते, िे अपारांपररक पद्धतीने वागत होते. दुसरा समूह एका सहशैक्षद्दणक महाद्दवद्यालयात गेला, िेिे द्दवद्याद्दिभनींना िी-प्राध्यापकाांशी फारच कमी सांपकभ होता. सहद्दशक्षण महाद्दवद्यालयाच्या तुलनेत िी-महाद्दवद्यालय उघडकीस आल्यावर मान्यप्रद्दतमा बदलतील, असा अांदाि होता. पररणामाांनी िद्दवष्यवाणीला समिभन द्ददले. सहशैक्षद्दणक महाद्दवद्यालयात द्दशक्षण घेतलेल्या दुसऱ्या समूहाच्या तुलनेत िी-महाद्दवद्यालयात द्दशक्षण घेतलेल्या पद्दहल्या गटामध्ये द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमाांसह द्दवद्याथ्यांचा करार लक्षणीयरीत्या कमी झाला होता. सांशोधनाने हेदेखील समिभन केले आहे, की मान्यप्रद्दतमा बदल द्दकती प्रमाणात झाला आहे, याचा अांदाि िी-द्दशक्षकाांच्या सांख्येवरून वतभद्दवण्यात आला होता, ज्याांच्याशी द्दवद्याथ्यांनी वगाभच्या सेद्दटांगमध्ये सांपकभ साधला होता. munotes.in

Page 13

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूवभग्रह
आद्दण िेदिाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – I
13 िुमची प्रगिी िपासा १. मान्यप्रद्दतमा (stereotype) म्हणिे काय? तुमचे उत्तर योग्य उदाहरणाांसह द्दलहा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमाांवर (gender stereotypes) तपशीलवार टीप द्दलहा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ३. वेगवेगळ्या समूह असमानता कशी अनुिवतात? िोडक्यात स्पष्ट करा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ४. िेदिावाला (discrimination) प्रद्दतसाद देणाऱ्या लोकाांची चचाभ करा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ १.४ साराांश मान्यप्रद्दतमा म्हणिे इतर गटाांचे सदस्य कसे आहेत, याद्दवषयीच्या धारणा. त्या सकारात्मक द्दकांवा नकारात्मक असू शकते. वेगवेगळ्या समूहातील सदस्याांना असमानता आद्दण सामाद्दिक बदलासाठीचे कोणतेही कायभक्रम त्याांच्या लद्दक्ष्यत समूहातील सदस्यत्वावर द्दकांवा असमान वागणूक देणाऱ् या समूहाच्या आधारावर वेगळ्या पद्धतीने समितात. माद्दहतीवर कोणत्या आद्दण कशा प्रकारे प्रद्दक्रया केली िाते, यावर देखील मान्यप्रद्दतमेचा प्रिाव पडतो. आमच्या मान्यप्रद्दतमेशी सांबांद्दधत माद्दहती अद्दधक िलद प्रद्दक्रया केली िाते आद्दण सांबांद्दधत नसलेल्या माद्दहतीपेक्षा अद्दधक चाांगली लक्षात ठेवली िाते. munotes.in

Page 14

सामाद्दिक मानसशाि
14 बहुतेक वेळा लोकाांचा कल तकभ आद्दण युद्दक्तवादाद्वारे आपल्या मान्यप्रद्दतमेशी द्दवसांगत माद्दहती गाळून घेण्याची प्रवृत्ती असते. काहीवेळा माद्दहती मान्यप्रद्दतमेशी सुसांगत करण्यासाठी सूक्ष्म मागाभने बदलली िाते. मान्यप्रद्दतमा एकदा तयार होतात, त्या बदल करणे कठीण असते. तिाद्दप, द्दसद्धाांतवादी सूद्दचत करतात, की िोपयंत त्या गटाांमधील सांबांधाांचे स्वरूप द्दस्िर आहे, तोपयंत मान्यप्रद्दतमा द्दस्िर राहतील. सांशोधन असे सूद्दचत करते, की गटाांमधील सांबांध बदलत असताना एखाद्या व्यक्तीने धारण केलेल्या मान्यप्रद्दतमा बदलतात. अ-पारांपाररक िूद्दमकाांमध्ये द्दिया समोर आल्यावर द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमाांमध्ये घट द्ददसून येते. द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमा म्हणिे पुरूष आद्दण िी याांच्या वेगवेगळ्या वैद्दशष्ट्याांद्दवषयीच्या धारणा. द्दियाांना दिाभ कमी आद्दण पुरुषाांना उच्च मानले िाते. द्दशवाय, िीद्दवषयक मान्यप्रद्दतमा अशा असतात, िसे की त्या द्दततक्या उबदार असतात आद्दण क्षमता कमी असतात; दुसरीकडे, पुरुषद्दवषयक अशा मान्यप्रद्दतमा आहेत, िसे की उबदारपणा कमी आद्दण क्षमता िास्त. काचेची कमाल मयाभदा एक अडिळा दशभवते, िी द्दियाांना सांस्िेतील उच्च पदापयंत पोहोचण्यापासून रोखते. ‘द्दिांक मॅनेिर- द्दिांक मेल’ या पूवभग्रहामुळे त्याांच्यावर पररणाम होण्याची शक्यता आहे. तिाद्दप, िेव्हा धोका असतो, तेव्हा मद्दहलाांना उच्च पदावर नेले िाते. हा पररणाम ग्लास द्दक्लफ इफेक्ट म्हणून ओळखला िातो. सांशोधनाच्या पुराव्याांवरून असे द्ददसून आले, की िेव्हा सांस्िेची सांग्राहक कामद्दगरी चाांगली होती, त्यापेक्षा कमी असताना मांडळाांवर मद्दहलाांची द्दनयुक्ती करण्यात आली होती. प्रयोगाांच्या माद्दलकेत असे आढळून आले, की िरी पुरुष आद्दण द्दिया समान पािता असल् याने द्दिया द्दनवडले िाण् याची शक् यता नसल् याच् या द्दस्ितीपेक्षा धोकादायक असल् यावर लक्षणीय होती. फार कमी द्दिया काचेची कमाल मयाभदा पार करतात आद्दण द्दशखरावर पोहोचतात. याला प्रद्दतकवाद म्हणतात. त्याचे दोन नकारात्मक पररणाम होतात. एक, सांस्िा मद्दहलाांना सांधी देणे आद्दण काम करणे कसे न्याय्य आहे, हे दाखवण्यात मदत करते. दोन, लद्दक्ष्यत गटाच्या स्व-आदर आद्दण स्वत:वरील द्दवश्वास आद्दण प्रतीकावर त्याचा हाद्दनकारक पररणाम होऊ शकतो. प्रद्दतकवाद लोकाांच्या द्दनष्पक्षतेबिलच्या धारणा आद्दण गुणवत्तेवरील त्याांचा द्दवश्वास राखण्यात मदत करतो. िरी पुरुष आद्दण द्दिया दोघाांसाठी मिबूत मान्यप्रद्दतमा आहेत, तरी द्दियाांसाठी त्या नकारात्मक आहेत, तर पुरुषाांसाठी त्या सकारात्मक आहेत. उदाहरणािभ, अनेक सांस्कृतींमध्ये असे मानले िाते, की द्दनणाभयकपणा, आक्रमकता, महत्त्वाकाांक्षा आद्दण द्दवचाराांची ताद्दकभक पद्धत, याांसारखी वैद्दशष्ट्ये आहेत. दुसरीकडे, द्दियाांमध्ये द्दनष्क्रीयता, अधीनता, उच्च िावद्दनकता आद्दण अद्दनणभयता यासारखी वाांछनीय वैद्दशष्ट्ये कमी आहेत असे मानले िाते. सांवेदनशीलता, उबदारपणा इत्यादीसारख्या काही सकारात्मक वैद्दशष्ट्याांचादेखील समावेश केला िातो. परांतु एकांदरीत, नेतृत्व, अद्दधकार इ. सारख्या मौल्यवान िूद्दमकाांसाठी कमी योग्य गुणधमभ असल्याचे मानले िाते. या मान्यप्रद्दतमा िगिरातील मोठ्या सांख्येने व्यक्तींच्या धारणा आद्दण वतभनावर प्रिाव टाकतात. हेलमन याांनी कामाच्या पररद्दस्ितींमध्ये मद्दहलाांमध्ये द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमाांचा प्रिाव नोंदवला. त्याांना असे आढळले, की द्दिया पारांपाररकपणे पुरुषाांच्या नोकऱ्याांसाठी कमी योग्य समिल्या िातात. उदाहरणािभ, ज्या द्दिया शारीररकदृष्ट्या आकषभक आहेत, त्या अद्दधक िीद्दलांगी समिल्या िातात आद्दण म्हणून त्या कमी शारीररकदृष्ट्या आकषभक munotes.in

Page 15

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूवभग्रह
आद्दण िेदिाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – I
15 असलेल्या द्दियाांपेक्षा व्यवस्िापकीय िूद्दमकाांसाठी कमी योग्य असतात. िरी द्दलांग-आधाररत मान्यप्रद्दतमाांचा प्रिाव, त्याांच्या क्षमता द्दकांवा योग्यतेचा स्पष्ट पुरावा देऊन कमी केला िाऊ शकतो, तरीही व्यवसायाांवर मान्यप्रद्दतमाांची पकड कायम राहते आद्दण द्दलांगावर आधाररत िेदिाव करते. िरी लोक द्दिन्न लोक, वस्तू द्दकांवा घटनाांना समान श्रेणीमूल्य देत असले, तरी श्रेणीमूल्ये पक्षपाती असू शकतात. याला स्िानाांतरीत प्रमाण (shifting standards) म्हणतात. एक व्यद्दक्तद्दनष्ठ मापनश्रेणी रूढीवादी गोष्टी लपवते. िेव्हा मद्दहलाांचे वस्तुद्दनष्ठ मापनश्रेणी वापरून मूल्याांकन केले िाते, तेव्हा त्याांना वाईट पररणाम द्दमळतात. मान्यप्रद्दतमाांचे बळीदेखील ते ओळखण्यात अयशस्वी होऊ शकतात, िसे की अद्दववाद्दहत लोक. अद्दववाद्दहतपणा हा नकारात्मक मान्यप्रद्दतमाकरण आद्दण अद्दववाद्दहत लोकाांसाठी द्दनदेद्दशत केलेला िेदिाव आहे, िो अद्दववाद्दहत तसेच द्दववाद्दहत लोकाांद्वारे केला िातो. अद्दववाद्दहत लोकाांच्या तुलनेत द्दववाद्दहत लोकाांना अनुकूल मानले िाते. मान्यप्रद्दतमा या रूपबांध म्हणून कायभ करतात, िे माद्दहती व्यवद्दस्ित करण्यात मदत करतात. मान्यप्रद्दतमा तयार होतात आद्दण बोधद्दनक प्रयत्नाांचे सांरक्षण करण्यासाठी वापरले िातात. िेव्हा एखादे द्दवशेष प्रकरण समोर येते, िे पारांपाररक मान्यप्रद्दतमाांमध्ये बसत नाही, तेव्हा मान्यप्रद्दतमा बदलत नाहीत, उलट ते उपप्रकार नावाच्या श्रेणीमध्ये आयोद्दित केले िातात. िेव्हा समूहाांमधील सांबांध बदलले िातात, तेव्हाच मान्यप्रद्दतमा बदलू शकतात. १.५ प्रश्न १. लोक मान्यप्रद्दतमा (stereotypes) कसे तयार करतात आद्दण का वापरतात? सद्दवस्तर समिावून साांगा. २. सकारात्मक आद्दण नकारात्मक मान्यप्रद्दतमा आद्दण त्याांचे पररणाम याांवर चचाभ करा. ३. अ. काचेच्या छतावर (glass ceiling) तपशीलवार टीप द्दलहा. ब. अद्दववाद्दहत लोकाांच्या बाबतीत लोक मान्यप्रद्दतमाकरण ओळखण्यात अयशस्वी कसे होतात? ३. तुमचे उत्तर योग्य उदाहरणाांसह द्दलहा. ४. मान्यप्रद्दतमाकरण अनुपद्दस्ित असल्याचे स्पष्ट करा. ५. लघुटीपा द्दलहा अ. उच्च द्दठकाणी नाममाि द्दियाांचे दूरगामी पररणाम ब. ग्लास द्दक्लफ (Glass Cliff) क. सामाद्दिक समूहाांद्दवषयी धारणा (Beliefs about social groups) ड. िोखीम प्रद्दतकूल. munotes.in

Page 16

सामाद्दिक मानसशाि
16 १.६ सांदभव १. Branscombe, N. R. & Baron, R. A., Adapted by Preeti Kapoor (2017). Social Psychology. (14th ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian reprint 2017 २. Myers, D. G., Sahajpal, P., & Behera, P. (2017). Social psychology (10th ed.). McGraw Hill Education.  munotes.in

Page 17

17 २ मान्यप्रतिमाकरण, पूर्वग्रह आतण भेदभार् याांची कारणे आतण उपचार – II घटक सांरचना २.० उद्दिष्ट्ये २.१ प्रस्तावना २.२ पूववग्रह: सामाद्दिक समूहाांप्रद्दत भावना २.२.१ पूववग्रहाची उत्पत्ती: द्दवरोधाभासी दृष्टीकोन २.३ भेदभाव: कृतीत पूववग्रह २.३.१ आधुद्दनक वांशवाद: अद्दधक सूक्ष्म, परांतु द्दततकाच हाद्दनकारक २.४ पूववग्रह अपररहायव का नाही?: त्याच्या पररणामाांचे खांडन करण्यासाठी तांत्रे २.४.१ द्वेष करू नये हे द्दशकण्याद्दवषयी २.४.२ सांपकावचे सांभाव्य फायदे २.४.३ पुनववर्गीकरण: सीमा बदलणे २.४.४ पूववग्रह कमी करण्यासाठी अपराधीपणाचे फायदे २.४.५ आपण मान्यप्रद्दतमाकरण आद्दण पक्षपाती आरोपणाांना "फक्त नाही म्हणायला" द्दशकू शकतो का? २.४.६ पूववग्रह कमी करण्याचे साधन म्हणून सामाद्दिक प्रभाव २.५ पूववग्रहामध्ये अद्दस्तत्वास असणाऱ्या धोक्याच्या भूद्दमकेद्दवषयी सांशोधन आपल्याला काय साांर्गते? २.६ साराांश २.७ प्रश्न २.८ सांदभव २.० उतिष्ट्ये हे युद्दनट वाचल्यानांतर तुम्हाला समिेल : • द्दवद्दशष्ट समूहाांद्दवरुद्ध पूववग्रह द्दनमावण करणारे घटक ओळखणे • पूववग्रहाची उत्पत्ती स्पष्ट करणे • भेदभावाच्या सूक्ष्म प्रकाराांची चचाव करणे • पूववग्रहाचे पररणाम कमी करण्याचे मार्गव ओळखणे munotes.in

Page 18

सामाद्दिक मानसशास्त्र
18 २.१ प्रस्िार्ना आपण अर्गोदरच्या पाठात पाद्दहल्याप्रमाणे पूववग्रह (prejudice) हा अद्दभअद्दभवृत्तीचा (attitude) भावात्मक द्दकांवा भावद्दनक घटक (affective or feeling component) आहे, ज्यामध्ये इतर सदस्याांप्रद्दत त्याांच्या समूह सदस्यत्वावर आधाररत नकारात्मक भावनाांचा समावेश होतो. या पाठात आपण द्दवद्दवध घटकाांवर लक्ष केंद्दित करणार आहोत, ज्यामुळे द्दवद्दशष्ट समूहाांद्दवरुद्ध पूववग्रह द्दनमावण होतो. पूववग्रहाांचे मूळ समिून घेण्यावरही भर देणार आहोत. शतकानुशतके िर्गभर इद्दतहासात पूववग्रहाचा प्रभाव पडला आहे. उदा. सांपूणव ज्यू वांश नष्ट करण्याचा द्दहटलरचा प्रयत्न, भारतातील िाद्दतव्यवस्था, दद्दक्षण आद्दिकेतील वणवद्वेष व्यवस्था, इत्यादी. पूववग्रह अनेक रूपाांत प्रकट होतात. हे एका टोकावर शारीररक द्दहांसेचे रूप घेऊ शकते द्दकांवा ते अपशब्द द्दकांवा द्दवद्दशष्ट समूहाांतील लोकाांपासून अांतर राखणे, याांसारख्या सूक्ष्म स्वरूपात द्ददसू शकते. दैनांद्ददन सांभाषणात अनेक लोक पूववग्रह आद्दण भेदभाव समानाथी शब्द म्हणून वापरतात. परांतु त्याांच्यात काही फरक आहेत. भेदभाव (Discrimination) हा अद्दभअद्दभवृत्तीचा वतवनात्मक घटक (behavioural component) आहे, ज्यामध्ये काही पूववग्रहदूद्दषत सामाद्दिक समूहाच्या सदस्याांना प्रद्दतकूल वार्गणूक देणे समाद्दवष्ट आहे. समािात भेदभाव स्पष्टपणे द्दकांवा सूक्ष्म स्वरूपात असतो. या घटकाच्या शेवटी आपण पूववग्रहाचा प्रद्दतकार करण्यासाठी द्दवद्दवध तांत्रे समिून घेणार आहोत. २.२ पूर्वग्रह: सामातिक समूहाांतर्षयीच्या भार्ना (PREJUDICE: FEELINGS TOWARD SOCIAL GROUPS) पूववग्रह हा पारांपाररकपणे सामाद्दिक समूहाांद्दवषयीच्या अद्दभअद्दभवृत्तीचा भावना घटक मानला िातो. हे दुसऱ् या व्यक्तीला नकारात्मक प्रद्दतसाद दशवद्दवते, कारण ती व्यक्ती एका द्दवद्दशष्ट समूहाची सदस्य आहे. १९५४ च्या पुस्तकात, द नेचर ऑफ प्रेज्युद्दडस, र्गॉडवन ऑलपोटव याांनी पूववग्रहाचा उल्लेख “वैरभाव”("antipathy") म्हणून केला आहे, ज्याचा अथव सांपूणव समूहासाठी ते सामान्यीकरण आहे. या अथावने पूववग्रह वैयद्दक्तक नाही, कारण ती श्रेणीद्दवषयी एक भावद्दनक प्रद्दतद्दिया आहे. अशा प्रकारे, एखाद्या सामाद्दिक समूहाद्दवषयी पूववग्रह ठेवल्यास त्याच्या सवव सदस्याांचे नकारात्मक मूल्याांकन होईल, कारण ते त्या समूहाचे सदस्य आहेत. भेदभाव पारांपाररकपणे प्रद्दतकूल वार्गणूक द्दकांवा नापसांत र्गटाांच्या सदस्याांना द्दनदेद्दशत केलेल्या नकारात्मक कृती म्हणून पररभाद्दषत केले र्गेले आहे. पूववग्रह स्पष्टपणे भेदभावाने व्यक्त केला िाईल द्दकांवा नाही असे समिल्या िाणाऱ् या द्दनकषाांवर द्दकांवा तसे करण्याच्या स्वीकायवतेवर आधाररत असेल. सांशोधनाच्या द्दनष्कषाांवरून असे द्ददसून आले आहे, की िेव्हा व्यक्ती कमी र्गुण द्दमळवण्यापेक्षा पूववग्रहाच्या उपायाांवर िास्त र्गुण द्दमळवतात तेव्हा ते लद्दक्ष्यत समूहाच्या माद्दहतीवर वेर्गळ्या पद्धतीने प्रद्दिया करतात. उदाहरणाथव, लोक लद्दक्ष्यत समूह आद्दण त्याच्या सदस्याांशी सांबांद्दधत माद्दहतीकडे अद्दधक लक्ष देतात. िेव्हा एखाद्या व्यक्तीचे समूह सदस्यत्व सांद्ददग्ध द्ददसते, म्हणिे व्यक्ती कोणत्या समूहाशी सांबांद्दधत आहे, हे िेव्हा लोक शोधू शकत नाहीत, तेव्हा ते त्याद्दवषयी िाणून घेण्याद्दवषयी द्दचांतीत असतात. हे असे आहे, कारण आपली अशी munotes.in

Page 19

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूववग्रह
आद्दण भेदभाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – II
19 धारणा आहे, की समूहाांमध्ये अव्यक्त सार आहे. सार एक वैद्दशष्ट्य म्हणून समिले िाऊ शकते, बहुतेकदा काही िैद्दवकदृष्ट्या एक, िे एका समूहाला इतर समूहाांपासून वेर्गळे करते, िे त्याांच्या द्दभन्न उपचाराांसाठी समथवन म्हणून काम करू शकते. सांशोधक दशवद्दवतात, की सवव पूववग्रह द्दभन्न आहेत. िरी पूववग्रहामध्ये नकारात्मक भावनाांचा समावेश होतो, परांतु या भावना वेर्गवेर्गळ्या समूहाांसाठी द्दभन्न असतील. या नकारात्मक भावना भय, रार्ग, मत्सर, अपराधीपणा द्दकांवा द्दतरस्कार असू शकतात. सवव पूववग्रह काही स्पष्ट अद्दभवृत्तीमुळे नसतात; त्याऐविी काही पूववग्रह काही अांतद्दनवद्दहत सांर्गतींचा पररणाम असू शकतात. दुस-या शब्दात साांर्गायचे, तर पूववग्रह असण्याची िाणीव न होता आपले द्दनणवय आद्दण इतराांशी सांवाद साधला िाऊ शकतो. २.२.१ पूर्वग्रहाची उत्पत्ती: तर्रोधाभासी दृष्टीकोन (The Origins of Prejudice: Contrasting Perspectives) पूववग्रह कुठून येतो आद्दण तो कायम का राहतो, हा महत्त्वाचा प्रश्न द्दनमावण होतो. पुढील दृद्दष्टकोन पूववग्रहाची उत्पत्ती समिून घेण्यास मदत करतील. स्र्-आदरास धोका (Threats to Self Esteem): स्व-आदर (Self-esteem) म्हणिे एखाद्याच्या स्वतःच्या मूल्याचे व्यद्दक्तद्दनष्ठ मूल्याांकन. लोक त्याांचा समूह इतर समूहापेक्षा योग्य आद्दण सकारात्मक म्हणून पाहू इद्दच्ितात. िेव्हा लोक त्याांच्या समूहाच्या स्व-आदरास धोका द्दनमावण करणारी काही घटना पाहतात, तेव्हा ते धोक्याच्या स्त्रोताचे अवमूल्यन करून प्रद्दतद्दिया देऊ शकतात. सांशोधनदेखील हे सूद्दचत करते, की धोका समिणे आपल्याला आपल्या समूहा-अांतर्गवत अद्दधक र्गोष्टी ओळखण्यास प्रवृत्त करू शकते. िेव्हा आपल्या समूहाची प्रद्दतमा धोक्यात येते, तेव्हा समूहातील सदस्य त्याांच्या स्वत:च्या समूहाची प्रद्दतमा बाहेरील समूहाद्दवषयी पूववग्रहदूद्दषत द्दवचार धारण करून मिबूत करतात. दुसऱ् या समूहातील सदस्याांची द्दनांदा करून आपण आपल्या स्वतःच्या समूहाच्या तुलनात्मक मूल्याची पुष्टी करू शकतो. िेव्हा धोका अनुभवला िातो, तेव्हा हे िोरदारपणे साांद्दर्गतले िाते. पूर्वग्रहाचा स्रोि म्हणून सांसाधनाांसाठी स्पधाव (Competition for Resources as a Source of Prejudice): लोकाांना हव्या असलेल्या अनेक मूलभूत र्गोष्टी दुद्दमवळ आहेत. हे शून्य-बेरीि पररणाम आहेत, ज्याचा अथव, िर ते एका समूहाला द्दमळाले, तर दुसऱ् याला द्दमळू शकत नाही. वास्तववादी सांघषव द्दसद्धाांत (realistic conflict theory) पूववग्रहाचे कारण स्पष्ट करतो, कारण िेव्हा काही स्त्रोताांवरील स्पधाव वाढते, तेव्हा समूहातील आद्दण समूहाबाहेरील सदस्य एकमेकाांना नकारात्मक दृष्टीने समितात. स्पधाव अपररहायव आहे, कारण मानवाच्या र्गरिा आद्दण र्गरिा अमयावद आहेत आद्दण या र्गरिा पूणव करण्यासाठी सांसाधने मयावद्ददत आहेत. त्यामुळे नोकरी, घरे, अन्नधान्य, इत्यादींवरून सांघषव सुरू असतो. सांघषव िसिसा लाांबत िातो, तसतसे परस्परद्दवरोधी समूहाांचे सदस्य एकमेकाांचे मूल्यमापन वाढत्या नकारात्मक पद्धतीने करू लार्गतात. ही नकारात्मक मते अखेरीस वाढत िातात आद्दण त्यात एकमेकाांना शत्रू म्हणून munotes.in

Page 20

सामाद्दिक मानसशास्त्र
20 नाव देणे, स्वत:चा समूह नैद्दतकदृष्ट्या अद्दधक श्रेष्ठ समिणे, अद्दधक ठामपणे त्याांच्या स्वतःमध्ये आद्दण त्याांच्या प्रद्दतस्पध्याांमध्ये सीमा आखणे, आद्दण अर्गदी टोकाच्या पररद्दस्थतीत प्रद्दतस्पधी समूहाला मानव म्हणूनदेखील पाद्दहले न िाणे, या सवाांचा समावेश होतो. अशा प्रकारे, साधी स्पधाव पूणवपणे द्दवकद्दसत पूववग्रहाांना कारणीभूत ठरते. भारिीय सांदभाविील सामातिक र्र्गीकरण (Social Categorization in the Indian Context) लोक सामाद्दिक िर्गाला वेर्गवेर्गळ्या श्रेणींमध्ये द्दवभार्गतात. सामाद्दिक वर्गीकरण (Social categorization) ही सामाद्दिक िर्गाला दोन स्वतांत्र श्रेणींमध्ये द्दवभार्गण्याची प्रअद्दभवृत्ती आहे- समूहातील आद्दण समूहाबाहेर. अांतसवमूह (in-group) हा एक सामाद्दिक समूह आहे, ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती स्वतःला आपल्याशी सांबांद्दधत असल्याचे समिते. बाह्य-समूह (out group) हा त्या व्यद्दतररक्त कोणताही समूह आहे, ज्यामध्ये व्यक्ती त्याांच्याशी सांबांद्दधत असल्याचे समिले िाते. हे सामाद्दिक वर्गीकरण वांश, धमव, द्दलांर्ग, वय, वाांद्दशक पार्श्वभूमी आद्दण व्यवसाय अशा द्दवद्दवध पैलूांवर केले िाऊ शकते. या सामाद्दिक वर्गीकरणाचा खालीलप्रमाणे वतवनावर मोठा प्रभाव पडतो: १. समूहातील सदस्याांना समूहातील सदस्याांपेक्षा अद्दधक अनुकूल दृष्टीने पाद्दहले िाते. २. लोक असे र्गृहीत धरतात, की आपल्या समूहातील सदस्याांमध्ये अांतसवमूहातील सदस्याांपेक्षा अद्दधक अद्दनष्ट र्गुण आहेत. ३. लोकाांची अशीही धारणा आहे, की सवव बाह्य-समूह सदस्य एकमेकाांसारखे असतात. समूह सदस्याांपेक्षा एकसांध. म्हणून, बाह्य-समूहातील सदस्याांना अद्दधक नापसांत केले िाते. या वतवन प्रअद्दभवृत्तीमुळे आरोपण दोष (attribution error) द्दनमावण होतो. इतर समूहाच्या सदस्याांपेक्षा स्वतःच्या समूहातील सदस्याांद्दवषयी अद्दधक अनुकूल आद्दण खुशामत करणारे र्गुणधमव बनवणे. हेच कारण आहे, की आम्ही समूह सदस्याांमधील वाांिनीय वैद्दशष्ट्याांचे श्रेय द्दस्थर अांतर्गवत घटकाांना देतो. तािफेल आद्दण त्याांच्या सहकाऱ्याांनी (१९९१) सामाद्दिक वर्गीकरणामुळे पूववग्रह कसा द्दनमावण होतो, या प्रश्नाचे मनोरांिक उत्तर द्ददले आहे. हे स्पष्ट करण्यासाठी त्याांनी सामाद्दिक ओळख/स्व-त्व द्दसद्धाांत (social identity theory) माांडला. हा द्दसद्धाांत सूद्दचत करतो, की लोक स्वतःला द्दवद्दशष्ट सामाद्दिक समूहाांसह ओळखतात. आपल्या समूहाच्या सदस्यत्वामुळे आपला स्वाद्दभमान वाढतो, असेही ते म्हणतात. प्रत्येक समूह स्वतःला प्रद्दतस्पध्याांपेक्षा श्रेष्ठ आद्दण वेर्गळा पाहण्याचा प्रयत्न करत असल्याने सामाद्दिक धारणाांच्या सांघषावतून पूववग्रह द्दनमावण होतो. भारतीय सांदभावत धमव, िात, द्दलांर्ग, भाषा, प्रदेश, सामाद्दिक-आद्दथवक द्दस्थती, इत्यादी द्दवद्दवध पैलूांवर आधाररत समािाचे वर्गीकरण केले र्गेले आहे. ही वर्गीकरणे सामाद्दिक सुव्यवस्था आद्दण सुसांवाद राखण्यास मदत करतात. िेव्हा या समूहाांना सत्ता आद्दण रािकारण हवे munotes.in

Page 21

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूववग्रह
आद्दण भेदभाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – II
21 असते, तेव्हा पूववग्रह द्दनमावण होतात, ज्यामुळे देवाण-घेवाण, भाव-बांध, आद्दण िोडणी राखण्याचे आव्हान द्दनमावण होते. सांशोधनात असे द्ददसून आले आहे, की िेव्हा समूह कमीतकमी द्दकांवा क्षुल्लक आधारावर तयार केले िातात, तेव्हाही पूववग्रह उद्भवू शकतात. २.३ भेदभार्: कृिीि पूर्वग्रह (DISCRIMINATION: PREJUDICE IN ACTION) भेदभाव (Discrimination) म्हणिे द्दलांर्ग, वाांद्दशक, मानववांशीय इत्यादी द्दवद्दवध प्रकारच्या पूववग्रहाांच्या वस्तूांवरील नकारात्मक कृतींचा सांदभव. भेदभावपूणव वतवनाचे ध्येय हे लद्दक्ष्यत समूहाच्या सदस्याला हानी पोहोचवणे आहे, परांतु ते पररद्दस्थतीने लादलेल्या मयावदाांवर आधाररत अत्यांत सूक्ष्म स्वरूपात द्दकांवा अर्गदी उघडपणे केले िाऊ शकते. तथाद्दप, अनेक देशाांमध्ये असे भेदभाव र्गेल्या काही वषाांत कमी झाले आहेत. परांतु, तरीही भेदभाव सूक्ष्म मार्गाांनी उपद्दस्थत असू शकतो आद्दण तो अद्दस्तत्वात असल्याने आपण त्याचे मापन करण्याचे मार्गव पाहू. २.३.१ आधुतनक र्ांशर्ाद: अतधक सूक्ष्म, परांिु तििकाच हातनकारक (Modern Racism: More Subtle, but Just as Harmful) पूवीच्या काळी लोक त्याांचे वांशवादी पूववग्रह उघडपणे व्यक्त करत असत. मात्र, सध्या मोिकेच अमेररकन कृष्णवणीय-द्दवरोधी द्दवधाने व्यक्त करतात. याचा अथव असा नाही, की पूववग्रहदूद्दषत अद्दभवृत्ती नाहीशी झाली आहे. उलट, सामाद्दिक मानसशास्त्रज्ाांचा असा द्दवर्श्ास आहे, की आधुद्दनक वांशवाद (modern racism) उपद्दस्थत आहे, ज्यामध्ये सावविद्दनक पररद्दस्थतींमध्ये इतराांपासून पूववग्रह लपवणे, परांतु सुरद्दक्षत पररद्दस्थतींमध्ये व्यक्त करणे समाद्दवष्ट आहे. तथाद्दप, सांशोधनाचे द्दनष्कषव असे सूद्दचत करतात, की काही लोकाांमध्ये वणवद्वेषी पूववग्रह असू शकतात, परांतु ते स्वतःच अनद्दभज् असावेत. अव्यक्त र्ाांतशक अतभअतभर्ृत्तीचे मापन करणे (Measuring Implicit Racial Attitudes): लोकाांना त्याांचे मत व्यक्त करण्यास साांर्गून वाांद्दशक अद्दभवृत्तीचे थेट मापन केले िाऊ शकते. तथाद्दप, पूववग्रहदूद्दषत वाांद्दशक अद्दभअद्दभवृत्तीदेखील अव्यक्त असू शकते, िी लोक स्वीकारू शकत नाहीत. असे पूववग्रह धारण केल्याने वतवनावर पररणाम होऊ शकतो, परांतु लोकाांना त्याद्दवषयी माद्दहती नसते आद्दण ते असे द्दवचार असण्याचे प्रबळपणे नाकारू शकतात. म्हणून अव्यक्त वाांद्दशक अद्दभवृत्तीचे मापन करण्यासाठी अनेक पद्धती द्दवकद्दसत केल्या र्गेल्या आहेत. याांपैकी बहुतेक पद्धती प्रथद्दमकरणावर (priming) आधाररत आहेत. प्रथद्दमकरण हे एक तांत्र आहे, ज्यामध्ये द्दवद्दशष्ट उिीपक (stimulus) द्दकांवा घटनेशी येणारा सांपकव त्यानांतरच्या उद्दिपकाप्रद्दत असणाऱ्या प्रद्दतसादाला प्रभाद्दवत करतो. प्रथद्दमकरण उपलब्ध स्मृतीमध्ये माद्दहती सद्दिय करते, िी नांतर वतवमान प्रद्दतद्दियाांवर प्रभाव टाकते. प्रथद्दमकरणाचा वापर करणाऱ् या अशा तांत्राांपैकी एक म्हणिे र्ास्ितर्क र्ातहनीमातर्गवका (bona fide pipeline) म्हणून ओळखली िाते. या तांत्रात सहभार्गी व्यक्तींना प्रथम द्दवद्दवध वाांद्दशक समूहातील लोकाांचे (कृष्णवणीय, र्गौरवणीय, आद्दशयाई, लॅद्दटनो) चेहरे थोडक्यात munotes.in

Page 22

सामाद्दिक मानसशास्त्र
22 उघड केले िातात आद्दण नांतर त्याांना द्दवद्दवध द्दवशेषणे द्ददसतात. द्दवशेषणे पाद्दहल्यानांतर त्याांना दोनपैकी एक बटण दाबून "चाांर्गला" द्दकांवा "वाईट" अथव आहे की नाही, हे सूद्दचत करण्यास साांद्दर्गतले िाते. नकारात्मक अथव असलेल्या शब्दाांना ते द्दकती लवकर प्रद्दतसाद देतात, यावरून सहभार्गी व्यक्तींची अव्यक्त वाांद्दशक अद्दभवृत्ती प्रकट होईल. तथाद्दप, दुसरीकडे सहभार्गी व्यक्तींना त्याच अल्पसांख्याक समूह सदस्याांच्या चेहऱ्याांसह प्रथद्दमकरण केल्यानांतर सकारात्मक अथव असलेल्या शब्दाांना प्रद्दतसाद देण्यासाठी अद्दधक वेळ लार्गेल. हे असे आहे, कारण सकारात्मक अथव प्रथद्दमकरण उद्दिपकाद्वारे उिीद्दपत होणाऱ्या नकारात्मक अद्दभवृत्तीशी द्दवसांर्गत आहे. सांशोधन असे सूद्दचत करते, की अव्यक्त वाांद्दशक अद्दभवृत्ती आपोआप प्रकट होतात. या अद्दभवृत्ती द्दनणवयाांवर आद्दण द्दमत्रत्वाच्या व्याप्तीवर प्रभाव टाकतात, िी लद्दक्ष्यत समूहातील सदस्याांशी सांवाद साधताना व्यक्त केली िाते. पूर्वग्रहदूतषि लोक "अपूर्वग्रहरतहि" स्र्-प्रतिमा कशी राखिाि (How Prejudiced People Maintain an “Unprejudiced” Self-Image): िरी अव्यक्त वाांद्दशक पूववग्रह अद्दस्तत्त्वात असले, तरी अनेक र्गोरे अमेररकन लोक मानतात, की ते पूववग्रहरद्दहत आहेत. सांशोधन असे सूद्दचत करते, की लोक सामाद्दिक तुलनेद्वारे स्वत:ची पूववग्रहरद्दहत प्रद्दतमा (unprejudiced self-image) राखू शकतात. लोक स्वतःची तुलना धमाांधाांच्या अत्यांत टोकाच्या प्रद्दतमाांशी करतात आद्दण स्वतःला त्या प्रद्दतकृतीसाठी अयोग्य समितात. िेव्हा आपण आपल्या समूहाने दुसर् या समूहाशी काय केले याचा सामना करिो (When We Confront What Our Group has done to another Group): लोकाांचा असा द्दवचार करण्याची प्रवृत्ती असते, की ते ज्या समूहाशी सांबांद्दधत आहेत द्दकांवा ओळखतात, तो चाांर्गला आद्दण नैद्दतक आहे. िेव्हा लोक त्याांच्या स्वतःच्या समूहाच्या पूववग्रहदूद्दषत कृतींद्दवषयी िाणून घेतात, तेव्हा त्याांना कसा प्रद्दतसाद द्दमळतो, याचा अभ्यास करण्यासाठी सांशोधन केले र्गेले आहे. अभ्यास दशवद्दवतो, की िेव्हा काहीतरी नवीन म्हणून पाद्दहले िात होते, त्या तुलनेत िेव्हा ती दीघवकाळ चाललेली प्रथा होती, तेव्हा समूहाबाहेर अत्याचार करणे न्याय्य मानले र्गेले. समूहातील सदस्याांनी केलेला िळ हा इतर र्गटाांद्वारे केलेल्या अत्याचारापेक्षा अद्दधक नैद्दतक समिला िातो. िेव्हा लोकाांना समिते, की त्याांचा समूह बेकायदेशीर चुकीच्या कृत्याांसाठी िबाबदार आहे, तेव्हा सामूद्दहक अपराध (collective guilt) नावाची भावद्दनक प्रद्दतद्दिया द्दनमावण होते. सामूद्दहक अपराधीपणाची घृणास्पद भावना टाळण्यासाठी लोक द्दपडीताांना दोष देऊ शकतात, िेणेकरून त्याांना कमी ओझे वाटेल. हे दोषारोप अर्गदी टोकापयांत पोहोचेल, द्दिथे समूहातील सदस्य द्दपडीताांना "मानवी" श्रेणीतून वर्गळतील. लोक त्याांनी आद्दण अांतसवमूहातील सदस्याांनी केलेल्या हानीद्दवषयी प्रेररत द्दवस्मरण (motivated forgetting) देखील वापरू शकतात munotes.in

Page 23

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूववग्रह
आद्दण भेदभाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – II
23 िुमची प्रर्गिी िपासा अ. उदाहरणाांसह पूववग्रह (prejudice) पररभाद्दषत करा _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ब. भेदभाव (discrimination) म्हणिे काय आद्दण तो कसा होतो? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ क. पूववग्रहावर तपशीलवार नोंद द्दलहा _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २.४ पूर्वग्रह अपररहायव का नाही: त्याच्या पररणामाांचे खांडन करण्याची िांत्रे (WHY PREJUDICE IS NOT INEVITABLE: TECHNIQUES FOR COUNTERING ITS EFFECTS) बहुतेक समािाांमध्ये पूववग्रह हा िीवनाचा एक सामान्य पैलू असल्याचे द्ददसून येते. काही पररद्दस्थतींमध्ये पूववग्रह कमी केला िाऊ शकतो. पुढील भार्ग पूववग्रहाच्या प्रभावाांना तोंड देण्यासाठी तांत्राांवर लक्ष केंद्दित करतो. २.४.१ द्वेष करू नये हे तशकण्यातर्षयी (On Learning Not to Hate) मानसशास्त्रज्ाांचे मत आहे, की पूववग्रहदूद्दषत वतवन हे द्दशकलेले वतवन आहे. इतर कोणतेही वतवन िसे द्दशकले िाते, त्याच प्रकारे ते द्दशकले िाते. ते द्दशकलेले असल्याने, प्रद्दतद्दियाांचे नवीन आकृद्दतबांध न द्दशकून आद्दण द्दशकूनदेखील ते कमी केले िाऊ शकते. द्दशकण्याच्या दृद्दष्टकोनानुसार, आपण पूववग्रहदूद्दषत वार्गणूक तीन प्रकारे द्दशकतो: अ) पालक, तशक्षक आतण समर्यस्क (Parents, teachers and peers): मुले पूववग्रह घेऊन िन्माला येत नाहीत. मुले हे पूववग्रह त्याांचे ज्येष्ठ, पालक, द्दशक्षक आद्दण munotes.in

Page 24

सामाद्दिक मानसशास्त्र
24 समवयस्क याांच्याकडून द्दशकतात. मुले हे वतवन लहान वयातच द्दशकतात आद्दण ही वतवन-आकृद्दतबांध (behaviour pattern) नांतरच्या आयुष्यातही सुरू राहतो. म्हणून िर पालकाांनी मुलाांना भेदभावाला प्रोत्साहन देणारे प्रद्दशक्षण देणे टाळले, तर आपण पूववग्रह कमी करू शकतो. अशा प्रकारे, द्वेष करू नये हे द्दशकून पूववग्रह कमी केला िाऊ शकतो सामाद्दिक अध्ययन दृद्दष्टकोनानुसार (social learning view), द्दवद्दवध सामाद्दिक समूहाांद्दवषयी नकारात्मक अद्दभवृत्ती ठेवण्यासाठी आद्दण व्यक्त करण्यासाठी मुलाांना थेट पुरस्कृत केले िाते (प्रेम, प्रशांसा आद्दण मांिुरीसह). लोक स्वतःच्या अनुभवातूनदेखील असे पूववग्रह द्दवकद्दसत करतात. सांशोधन असे दशवद्दवते, की िेव्हा र्गौरवणीय सहभार्गी व्यक्तींचे पालक पूववग्रहदूद्दषत होते, तेव्हा अल्पसांख्याक समूहाशी या सहभार्गी व्यक्तींचे स्वतःचे सकारात्मक सांवाद कमी होते आद्दण आद्दिकन अमेररकन लोकाांशी सांवाद साधताना त्याांचे वतवन अद्दधक भेदभावपूणव असल्याचे द्ददसून आले. पालकाांकडून द्दशकणे हे मुले त्याांच्या पालकाांबरोबर द्दकती साद्धम्यव पाहतात, यावरही अवलांबून असते. मुले त्याांच्या पालकाांबरोबर द्दितके साद्धम्यव पाहतात, द्दततकेच ते त्याांच्या पालकाांद्वारे प्रभाद्दवत होतात आद्दण त्यामुळे काही सामाद्दिक समूहाांद्दवषयी पूववग्रह ठेवू शकतात. अशा प्रकारे पालक आद्दण अर्गदी प्रौढाांवर प्रभाव टाकणाऱ्या सांस्था लोकाांना पूववग्रह द्दनमावण करण्यास मदत करू शकतात. पालकाांना हे साांर्गणे फार कठीण आहे, की त्याांची एका द्दवद्दशष्ट समूहाद्दवषयीची द्दवचारसरणी पूववग्रहदूद्दषत आहे आद्दण त्याांना अशा पूववग्रहदूद्दषत वतवनावर मात करणे आवश्यक आहे. अनेक पालक ते पूववग्रहदूद्दषत आहेत, हे मान्य करणार नाहीत. त्याऐविी ते द्दवद्दवध समूहाांद्दवषयीची त्याांची नकारात्मक अद्दभवृत्ती पूणवपणे न्याय्य मानतील. पालकाांना हे पटवून देणे अत्यांत आवश्यक आहे, की एक समस्या आहे, द्दिचा सामना करणे आवश्यक आहे. पालकाांना हे देखील पटवून द्ददले िाऊ शकते, की पूववग्रह केवळ त्याांना हानी करत नाही, िे त्याचे बळी आहेत, पण त्याांनाही हानी करतात िे अशी मते धारण करतात. कारण पूववग्रहदूद्दषत भावना असलेल्या व्यक्तीला द्दचांता, भीती आद्दण रार्ग येतो. िर पालकाांना त्याांच्या मुलाांच्या स्व-द्दवकासासाठी पूववग्रहाचे हाद्दनकारक पररणाम लक्षात आले, तर ते त्याांच्या मुलाांमध्ये पूववग्रह द्दकांवा द्दवद्दशष्ट समूहाद्दवषयी नकारात्मक भावना द्दनमावण होणार नाहीत, हे पाहण्यासाठी आवश्यक ती पावले उचलतील. ब) सामूतहक माध्यमे (Mass Media): द्दचत्रपट आद्दण पत्रकार याांचा आपल्या वतवनावर बराच प्रभाव पडतो. द्दचत्रपटाांमध्ये द्दचद्दत्रत केलेली द्दवद्दवध पात्रे अशी असावीत, की ते एक धमवद्दनरपेक्ष प्रद्दतमा (secular image) देतात. द्दचत्रपट द्दकांवा मुद्दित साद्दहत्याने द्दवद्दशष्ट समूहाला वाईट प्रकाशात टाकू नये द्दकांवा द्दवद्दशष्ट समािाची खराब प्रद्दतमा द्दनमावण करू नये. द्दचत्रपटाांद्वारे सूक्ष्म स्वरूपात प्रसाररत होणारे पूववग्रहदूद्दषत वतवन रोखण्यासाठी द्दचत्रपट परीद्दनरीक्षक मांडळ (Film censor boards) महत्त्वपूणव भूद्दमका बिावू शकतात. munotes.in

Page 25

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूववग्रह
आद्दण भेदभाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – II
25 क. प्रतिकृिी व्यक्ती (Model) : सामाद्दिक द्दशक्षण द्दसद्धाांताने मॉडेलच्या भूद्दमकेकडे लक्ष वेधले आहे, िे आपल्या वतवनावर पररणाम करते. पालक आद्दण द्दशक्षक हे आमचे सवोत्तम मॉडेल आहेत. त्याांच्याद्दशवाय, रािकीय नेते, समािसुधारक द्दकांवा धाद्दमवक नेते देखील मॉडेल असू शकतात. अशा मॉडेल्सना पूववग्रहदूद्दषत वतवन प्रसाररत करण्यासाठी प्रोत्साद्दहत केले िाऊ नये. प्रद्दसद्ध व्यक्ती पूववग्रह आद्दण भेदभावाचा सांदेश िनतेपयांत पोहोचवू नयेत याचीही काळिी सरकार घेऊ शकते २.४.२ सांपकावचे सांभाव्य फायदे (The Potential Benefits of Contact): वाांद्दशक पूववग्रह (racial prejudice) कमी करण्यासाठी द्दवद्दवध समूहाांमधील सांपकव वाढवता येऊ शकतो. ही कल्पना सांपकव र्गृहीतक (contact hypothesis) म्हणून ओळखली िाते. िेव्हा वेर्गवेर्गळ्या समूहाांतील लोकाांमध्ये सांपकव वाढतो, तेव्हा समानतेची वाढती ओळख लोकाांनी आधीच तयार केलेली वर्गीकरणे बदलू शकते. समूहाबाहेरील सदस्याांचे द्दनयम िाणून घेतल्याने हे समिून घेण्यास मदत होऊ शकते, की समूहाचे द्दनयम इतके "बाह्य-समूह-द्दवरोधी" (“anti-out-group”) नसतात, द्दितके लोक सुरुवातीला द्दवर्श्ास ठेवतात. सांशोधन हेदेखील सूद्दचत करते, की वेर्गवेर्गळ्या समूहातील सदस्याांमधील मैत्री समूहाबाहेरील सदस्याांसोबत भद्दवष्यातील भेटीद्दवषयीची द्दचांता कमी करू शकते. तथाद्दप, हे लक्षात घेतले पाद्दहिे, की समूहाांमधील सांपकव द्दवद्दशष्ट अनुकूल पररद्दस्थतीत घडला पाद्दहिे. शेरीफ (१९६६) याांनी केलेल्या सांशोधनात असे द्ददसून आले आहे, की आांतरसमूह परस्परसांवाद (intergroup interaction) आद्दण सहकायव (cooperation) वाढवण्यामुळे प्रद्दतकूल प्रद्दतद्दिया आद्दण नकारात्मक भावनाांना अांद्दतम मुदत द्दमळू शकते. हे खालील कारणाांमुळे घडते १. समानिा लक्षाि घेणे (Noticing Similarities): िेव्हा दोन समूहाांमधील सांपकव वाढतो, तेव्हा समूह सदस्य त्याांच्यामध्ये सामाद्दयक केलेल्या समान अद्दभवृत्तीची सांख्या लक्षात घेतात, यामुळे कोणत्याही समूहाची समि वाढते आद्दण परस्पर आकषवण वाढते, यामुळे पूववग्रह कमी होतो. २. केर्ळ सांपकव प्रभार् (Mere Exposure Effect): वारांवार सांपकव केल्याने केवळ सांपकावद्वारे सकारात्मक भावना आद्दण अद्दभवृत्ती द्दनमावण होऊ शकतात. एखादी व्यक्ती आपल्यासाठी द्दितकी ओळखीची असते, द्दततकीच आपल्याला ती आवडते. ३. तर्सांर्गि मातहिीची धारणा (Perception of inconsistent information): वाढलेल्या साद्धम्यावमुळे समूह सदस्याांना आता इतर समूह सदस्याांद्दवषयी त्याांच्या मान्यप्रद्दतमाांशी (stereotypes) द्दवसांर्गत असलेली माद्दहती समिते. अशा प्रकारे, बाह्य-समूह सदस्याांद्दवषयी मान्यप्रद्दतमा कमी करण्यात मदत होऊ शकते ४. बाह्य-समूह एकतिनसीपणाचा भ्रम कमी करा (Reduce illusion of out-group homogeneity): वाढलेल्या सांपकावमुळे बाह्य-समूह एकद्दिनसीपणाचा भ्रम कमी होतो. म्हणिेच, इतर सदस्याांशी सांपकव साधल्यामुळे लोकाांना समिते, की ते munotes.in

Page 26

सामाद्दिक मानसशास्त्र
26 सवव द्दभन्न आहेत आद्दण समिल्याप्रमाणे समान नाहीत. सांपकव र्गृहीतकातून (contact hypothesis) हे पररणाम साध्य करण्यासाठी काही अटी पूणव केल्या पाद्दहिेत: i) िे समूह सांपकव साधतील, त्याांची सामाद्दिक द्दस्थती समान असणे आवश्यक आहे. ii) सांपकावच्या द्दनकषाांनी समूह समानतेचे समथवन आद्दण प्रोत्साहन द्ददले पाद्दहिे. iii) समूहाांमधील सांपकव अनौपचाररक असणे आवश्यक आहे, िेणेकरून ते एकमेकाांना एकास एक आधारावर (one-to-one basis) िाणून घेऊ शकतील. iv) समूहाांमधील सांपकावमध्ये सहकायव आद्दण परस्परावलांबन असणे आवश्यक आहे. सामाद्दयक उद्दिष्टाांसाठी कायव करून हे साध्य केले िाऊ शकते. v) समूहाांनी अशा प्रकारे सांवाद साधला पाद्दहिे, ज्यामुळे एकमेकाांद्दवषयीच्या नकारात्मक मान्यप्रद्दतमा धारणाांची माद्दहती चुकीची होऊ शकते. vi) सहभार्गी व्यक्तींनी एकमेकाांना त्याांच्या सांबांद्दधत समूहाांप्रमाणेच पाद्दहले पाद्दहिे, तरच ते इतर व्यक्ती आद्दण पररद्दस्थतींशी त्याांचे आनांददायी सांपकव सामान्यीकृत करतील. परांतु या पररद्दस्थती वास्तद्दवक िीवनात क्वद्दचतच आढळतात. त्यामुळे सामाद्दिक मानसशास्त्रज्ाांनी द्दवस्ताररत सांपकव र्गृहीतक (extended contact hypothesis) सुचद्दवले आहे. हे र्गृद्दहतक सूद्दचत करते, की वेर्गवेर्गळ्या समूहाांतील व्यक्तींमधील पूववग्रह कमी करण्यासाठी त्याांच्यात थेट सांपकव आवश्यक नाही. खरे तर, असे फायदेशीर पररणाम द्दनमावण होऊ शकतात, िर प्रश्नातील व्यक्तींना हे माद्दहत असेल, की त्याांच्या स्वत:च्या समूहातील व्यक्तींनी उक्त समूहातील व्यक्तींशी मैत्री केली आहे. तर्स्िाररि सांपकव र्गृहीिक पूर्वग्रह कमी करण्याि यशस्र्ी आहे कारण: १. समूह सदस्याला हे समिते, की इतर र्गटाांच्या सदस्याांशी सांबांध द्दनमावण करणे स्वीकाराहव आहे. २. स्वतःच्या समूहातील सदस्याांना आमच्या समूहाशी मैत्री आहे, हे िाणून घेतल्याने आमच्या समूहातील सदस्याांद्दवषयीची द्दचांता कमी होण्यास मदत होऊ शकते. ३. समूहातील इतर सदस्याांशी सांवाद साधल्याने हा सांदेशही द्दमळतो, की आमचे समूह-सदस्य समूहातील सदस्याांना नापसांत करत नाहीत. र्गैरसमि दूर होण्यास मदत होते. ४. समूह-िेद मैत्री (Cross-group friendships) दोन समूहाांमधील सहानुभूतीपूणव अद्दभवृत्तीची समि वाढवते. अशा प्रकारे, द्दवद्दवध सामाद्दिक समूहाांमधील व्यक्तींमधील मैत्रीपूणव सहकारी सांपकव खरोखरच त्याांच्यामधील आदर आद्दण आवड वाढवू शकतो. िेव्हा व्यक्ती एकमेकाांना ओळखतात तेव्हा अनेक द्दचांता, मान्यप्रद्दतमा आद्दण चुकीच्या समिुती, ज्याांनी त्याांना पूवी वेर्गळे ठेवले होते, ते नवीन मैत्रीच्या उबदारतेने नाहीसे होतात आद्दण पूववग्रह द्दवतळतात. munotes.in

Page 27

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूववग्रह
आद्दण भेदभाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – II
27 २.४.३ पुनर्वर्गीकरण: सीमा बदलणे (Recategorization: Changing the Boundaries) सामाद्दिक मानसशास्त्रज्ाांद्वारे सांबोधले िाणारे पुनववर्गीकरण (Recategorizations), “आपण” आद्दण “ते” याांच्यातील सीमा बदलण्याचे सांकेत देतात. हे तांत्र पूववग्रह कमी करण्यासाठी वापरले िाऊ शकते. सामाईक अांतसवमूह ओळख प्रारूपानुसार (common in-group identity model), िेव्हा व्यक्ती स्वत:ला एका सामाद्दिक ओळखीचे सदस्य मानतात, तेव्हा त्याांचा एकमेकाांद्दवषयीचा दृद्दष्टकोन अद्दधक सकारात्मक होतो. एकल सामाद्दिक अद्दस्मतेची (single social identity) धारणा प्रवृत्त करण्यासाठी वेर्गवेर्गळ्या समूहाांतील व्यक्ती सामाद्दयक द्दकांवा सवोच्च उद्दिष्टाांसाठी एकत्र काम करू शकतात. यामुळे पूवीच्या समूहाबाहेरील सदस्याांद्दवषयीच्या शत्रूत्वाची भावना कमी होते. प्रयोर्गशालेय पररद्दस्थतीमध्ये आद्दण मैदानावर या तांत्राची उपयुक्तता सांशोधनातून द्ददसून येते. एका समूहाच्या दुसऱ् याद्दवषयीच्या िूरतेसह त्याांचा दीघव इद्दतहास असतानाही एखाद्या समूहाद्दवरुद्धच्या नकारात्मक भावना कमी करण्यासाठी हे तांत्र सामर्थयववान असल्याचे आढळून आले आहे. इतर सांशोधन अभ्यासाांनी असेही सुचवले आहे, की प्रद्दतस्पधी समूहाांमधील सदस्याांनी बनलेले नवीन उपसमूह तयार केल्याने पूववग्रह कमी होण्यास मदत होऊ शकते. २.४.४ पूर्वग्रह कमी करण्यासाठी अपराधीपणाचे फायदे (The Benefits of Guilt for Prejudice Reduction): िेव्हा लोक त्याांच्या इतर समूहाांप्रद्दत केलेल्या चुकीच्या कृत्याांचा सामना करतात, तेव्हा सामूद्दहक अपराधीपणामुळे (collective guilt) पूववग्रह कमी होण्यास मदत होईल. त्याचप्रमाणे, िेव्हा एखादी व्यक्ती एखाद्या समूहाची सदस्य असते, ज्याचा दुसऱ् या समूहाद्दवषयी पूववग्रह होण्याचा इद्दतहास असतो, तेव्हा त्याांना सांर्गतीने अपराधीपणाचा अनुभव येऊ शकतो. सांशोधन असे सूद्दचत करते, की अशा अपराधीपणाच्या भावना इतर समूहाांद्दवषयीचे पूववग्रह कमी करण्यात मदत करू शकतात. २.४.५ आपण मान्यप्रतिमाकरण आतण पक्षपािी आरोपणाांना "फक्त नाही म्हणायला" तशकू शकिो का? (Can We Learn to “Just Say No” to Stereotyping and Biased Attributions?) व्यक्ती स्वतःच त्याांचे द्दवचार, द्दवर्श्ास आद्दण भावनाांचे बाह्य-समूहाच्या सदस्याांद्दवषयी द्दनयमन करू शकतात. िर व्यक्तींनी रूढीवादी सवयीला "नाही" म्हटले, तर पूववग्रह सद्दियपणे कमी केले िाऊ शकतात. सांशोधन पुरावे असेही सूद्दचत करतात, की लोक त्याांच्याकडे अर्गोदरपासून असलेल्या मान्यप्रद्दतमाांवर अवलांबून न राहणे द्दशकू शकतात. २.४.६ पूर्वग्रह कमी करण्याचे साधन म्हणून सामातिक प्रभार् (Social Influence as a means of reducing Prejudice): पूववग्रह कमी करण्यावर सामाद्दिक प्रभावाचाही मोठा प्रभाव पडतो. िेव्हा लोकाांना पुरावे द्ददले िातात, की त्याांच्या स्वत:च्या समूहातील सदस्याांना इतर समूहाचे सदस्य आवडतात, िे सामान्यत: पूववग्रहाचे लक्ष्य असतात, ते कधीकधी नकारात्मक प्रद्दतद्दिया कमकुवत करू munotes.in

Page 28

सामाद्दिक मानसशास्त्र
28 शकतात. माणसात तुलना करण्याची प्रवृत्ती असते. आपल्या तुलनेत इतराांचा पूववग्रह द्दकती आहे, याचीही आपण तुलना करतो. िर लोकाांना हे समिले, की त्याांचे स्वतःचे द्दवचार इतराांपेक्षा अद्दधक पूववग्रह आहेत, तर ते त्याांचे पूववग्रह कमी करण्यास प्रवृत्त होऊ शकतात. काही सामाद्दिक मानसशास्त्रज्ाांनी कॉकेद्दशयन द्दवद्यार्थयाांना १९ वैद्दशष्ट्याांची यादी द्ददली. त्याांनी त्याांना प्रत्येक १९ र्गुणाांपैकी द्दकती आद्दिकन अमेररकन लोकाांमध्ये आहेत, याचा अांदाि घेण्यास साांद्दर्गतले. एकोणीसपैकी नऊ सकारात्मक आद्दण दहा नकारात्मक र्गुण होते. पुवावनुमान पूणव केल्यानांतर द्दवद्यार्थयाांना साांर्गण्यात आले, की द्दवद्यापीठातील इतर द्दवद्याथी त्याांच्या श्रेणीमूल्याशी असहमत आहेत. काही द्दवद्यार्थयाांना साांर्गण्यात आले, की इतर द्दवद्यार्थयाांनी आद्दिकन-अमेररकन लोकाांना त्याांच्यापेक्षा अद्दधक सकारात्मकतेने पाद्दहले (अनुकूल अद्दभप्राय द्दस्थती). काही द्दवद्यार्थयाांना आद्दिकन-अमेररकन लोकाांद्दवषयी त्याांच्यापेक्षा कमी अनुकूल दृद्दष्टकोन होता (प्रद्दतकूल प्रद्दतद्दिया द्दस्थती). ही माद्दहती द्दमळाल्यानांतर कॉकेद्दशयन द्दवद्यार्थयाांना पुन्हा १९ र्गुणाांवर आद्दिकन-अमेररकन द्दवद्यार्थयाांना श्रेणीबद्ध करण्यास साांद्दर्गतले र्गेले. भाद्दकत केल्याप्रमाणे त्याांना द्दमळालेल्या अद्दभप्रायाने वाांद्दशक अद्दभवृत्ती प्रभाद्दवत झाल्या. म्हणिेच प्रद्दतकूल प्रद्दतद्दिया असलेल्या द्दवद्यार्थयाांनी दुसऱ्याांदा िास्त नकारात्मक श्रेणीमूल्य द्ददले, तर अनुकूल प्रद्दतद्दिया द्दस्थतीतील द्दवद्यार्थयाांनी पद्दहल्या वेळेपेक्षा िास्त सकारात्मक श्रेणीमूल्य द्ददले. २.५ पूर्वग्रहामध्ये अतस्ित्र्ास असणार्या धोक्याच्या भूतमकेतर्षयी सांशोधन आपल्याला काय साांर्गिे? (WHAT RESEARCH TELLS US ABOUT THE ROLE OF EXISTENTIAL THREAT IN PREJUDICE?) सांयुक्त राष्रे आद्दण इतर देशाांमध्ये नाद्दस्तकाांद्दवषयी मोठ्या प्रमाणात पूववग्रह आहे. सांशोधनात असे आढळून आले आहे, की नाद्दस्तकाांद्दवषयीचा पूववग्रह हा इतर कोणत्याही समूहाांद्दवषयीच्या पूववग्रहाच्या तुलनेत स्पष्ट आद्दण प्रबळ असतो. उदा. मुद्दस्लम, वाांद्दशक अल्पसांख्याक आद्दण समद्दलांर्गी लोक. अमेररकन द्दिश्चन बहुधा सावविद्दनक पदासाठी नाद्दस्तकाांना मत देण्यास नकार देतात. ते नाद्दस्तकाांना अद्दवर्श्ासू समितात आद्दण त्याांच्याद्दवषयी भीती आद्दण द्दतरस्कार नोंदवतात. याचे कारण असे असू शकते, की नाद्दस्तकाांना मोठ्या प्रमाणावर सामाद्दयक केलेल्या समूहातील मूल्याांना धोका आहे आद्दण त्यामुळे अथव प्रदान करणाऱ् या द्दवद्यमान सामाद्दिक व्यवस्थेला धोका आहे. लोकाांच्या स्वतःच्या अद्दस्तत्वाची द्दचांता नाद्दस्तकाांद्दवषयीच्या पूववग्रहावर पररणाम करते. आपल्या स्वतःच्या मृत्यूच्या िाणीवेतून अद्दस्तत्वाची द्दचांता द्दनमावण होते. दहशत प्रबांध द्दसद्धाांत (Terror management theory) असे सूद्दचत करतो, की स्वतःच्या मृत्यूद्दवषयी िार्गरूकता अद्दस्तत्वाला धोका द्दनमावण करते. हा धोका कमी करण्यासाठी लोक द्दवद्यमान साांस्कृद्दतक िार्गद्दतक दृश्याांचे पालन करतात. नाद्दस्तक देवाच्या अद्दस्तत्वावर आद्दण साांस्कृद्दतक मूल्याांवर द्दवर्श्ास ठेवत नाहीत, म्हणून त्याांना एक मिबूत अद्दस्तत्वाचा धोका म्हणून समिले िाण्याची शक्यता आहे. या कल्पनेची चाचणी घेण्यासाठी एक सांशोधन करण्यात आले आहे. या सांशोधनात महाद्दवद्यालयीन द्दवद्यार्थयाांना यादृद्दच्िकपणे दोन र्गटाांपैकी एकास द्दनयुक्त केले र्गेले. पद्दहल्या र्गटात द्दवद्यार्थयाांना स्वतःच्या मृत्यूद्दवषयी द्दवचार munotes.in

Page 29

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूववग्रह
आद्दण भेदभाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – II
29 करण्यास साांद्दर्गतले. ही मृत्युदर ठळक द्दस्थती होती. दुसऱ् या समूहातील द्दवद्यार्थयाांना एका वेदनादायक घटनेद्दवषयी द्दवचार करण्यास साांद्दर्गतले होते, िी द्दनयांत्रण द्दस्थती होती. द्दवलांबानांतर दोन्ही द्दस्थतीतील सहभार्गी व्यक्तींना नाद्दस्तक (िे लोक देवावर द्दवर्श्ास ठेवत नाहीत) आद्दण क्वेकसव (िोट्या द्दिश्चन सांघटनेचे पालन करणारे लोक) याांच्या सांबांधात काही प्रश्न द्दवचारले र्गेले. सहभार्गी व्यक्तींना या दोन समूहाांद्दवषयीच्या त्याांच्या भावनाांद्दवषयी द्दवचारले र्गेले, त्याांना स्वतःमध्ये आद्दण त्या समूहाांमध्ये द्दकती अांतर राखायचे आहे आद्दण ते त्या दोन र्गटाांच्या सदस्याांवर द्दकती द्दवर्श्ास ठेवतील. पररणामाांनी नकारात्मक प्रद्दतसाद, सामाद्दिक अांतर आद्दण अद्दवर्श्ास याांच्या सांदभावत समान नमुना दशवद्दवला. दोन्ही पररद्दस्थतींमध्ये नाद्दस्तकाांना क्वेकसवपेक्षा अद्दधक नकारात्मक समिले र्गेले. सहभार्गींना क्वेकसवपेक्षा नाद्दस्तकाांपासून िास्त अांतर राखायचे होते. तथाद्दप, पद्दहल्या द्दस्थतीतील सहभार्गींनी दुसऱ्या द्दस्थतीच्या तुलनेत नाद्दस्तकाांना अत्यांत नकारात्मक प्रद्दतसाद द्ददला, म्हणिे िेव्हा मृत्यूचे प्रमाण अद्दधक होते, तेव्हा सहभार्गी व्यक्तींनी नाद्दस्तकाांना नकारात्मक प्रद्दतसाद द्ददला. हे सांशोधन सूद्दचत करते, की आपल्या स्वतःच्या अद्दस्तत्वाच्या द्दचांता इतर समूहाांद्दवषयी पूववग्रह द्दनमावण करू शकतात, ज्याांना आपल्या साांस्कृद्दतक िार्गद्दतक दृद्दष्टकोनासाठी मूलभूत धोका आहे. हे असे आहे, कारण लोक मृत्यूच्या दहशतीपासून स्वतःचे सांरक्षण करण्यासाठी साांस्कृद्दतक िार्गद्दतक दृद्दष्टकोनाचे पालन करतात. दुसऱ्या शब्दाांत, द्दनरीर्श्रवाद्याांच्या केवळ उपद्दस्थतीमुळे मृत्यूद्दवषयी द्दचांता द्दनमावण होऊ शकते. िुमची प्रर्गिी िपासा १. पूववग्रहाचे (prejudice) समािावर होणारे नकारात्मक पररणाम द्दलहा. २. पूववग्रहामध्ये अद्दस्तत्वासाठी धोका काय आहे? तुमचे उत्तर योग्य उदाहरणाांसह द्दलहा. ३. दहशत प्रबांध द्दसद्धाांत (terror management theory) वर सद्दवस्तर टीप द्दलहा. ४. मान्यप्रद्दतमाांना (stereotype) 'फक्त नाही म्हणा' याद्दवषयी कोणते सांशोधन आम्हाला साांर्गते? २.६ साराांश पूववग्रह (Prejudice) ही इतर र्गटाांच्या सदस्याांद्दवषयी नकारात्मक भावना आहे. पूववग्रहाांमध्ये रार्ग, दया, द्दतरस्कार, अपराधीपणा आद्दण मत्सर याांसारख्या द्दवद्दशष्ट नकारात्मक भावनाांचा समावेश असू शकतो. िेव्हा समूहातील सदस्याांचा स्वाद्दभमान धोक्यात येतो, तेव्हा पूववग्रह उद्भवू शकतो. वास्तववादी सांघषव द्दसद्धाांतानुसार (realistic conflict theory), सांसाधनाांवर पूणवता पूववग्रह वाढवते. समूहातील आद्दण समूहातील सदस्याांच्या सांदभावत इतर लोकाांचे सामाद्दिक वर्गीकरण करण्याकडे लोकाांचा कल असतो. िेव्हा एखादी व्यक्ती स्वतःच्या समूहाशी सांबांद्दधत असल्याचे समिले िाते आद्दण िेव्हा ती दुसऱ् या समूहाशी सांबांद्दधत असल्याचे समिले िाते, तेव्हा ती समूहातील सदस्य मानली िाते. वय, द्दलांर्ग, वांश, धमव, वाांद्दशकता आद्दण भौर्गोद्दलक स्थान याांसारख्या द्दवद्दवध घटकाांच्या आधारावर एखादी व्यक्ती इतराांपासून पेरलेल्या र्गटामध्ये फरक करू शकते. त्याांच्या स्वतःच्या समूहातील लोकाांना munotes.in

Page 30

सामाद्दिक मानसशास्त्र
30 अनुकूल प्रकाशात पाद्दहले िाते, तर इतर समूहातील लोक नकारात्मक दृष्टीने पाद्दहले िातात. समूहाच्या बाहेरील लोकाांना नापसांत केले िाते आद्दण ते एकसांध मानले िातात आद्दण त्याांना नकारात्मक र्गुणधमव असल्याचे र्गृद्दहत धरले िाते. अभ्यासात या नकारात्मक भावनाांचे अद्दस्तत्व आढळून आले आहे, िेव्हा समूह पूणवपणे प्रायोद्दर्गक हेतूने तयार केले र्गेले होते आद्दण प्रयोर्गाच्या पलीकडे त्याांचे अद्दस्तत्व नव्हते. सांशोधनाचे पुरावे या सांकल्पनेचे समथवन करतात, की सामाद्दिक वर्गीकरण (social categorization) हा खरोखरच पूववग्रहाांच्या द्दनद्दमवतीसाठी एक मिबूत आधार आहे. िेव्हा हे पूववग्रह वतवनाचे स्वरूप घेतात, तेव्हा त्याला भेदभाव (discrimination) म्हणतात. आधुद्दनक वांशवाद (Modern racism) असे म्हटले िाते िेव्हा वाांद्दशक भेदभाव सूक्ष्म स्वरूपात उपद्दस्थत असतो. वास्तद्दवक वाद्दहनीनद्दलका (bona fide pipeline) नावाचे तांत्र र्गद्दभवत पूववग्रह मोिण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते. सामाद्दिक मानसशास्त्रज्ाांनी पूववग्रह कमी करण्यासाठी द्दवद्दवध तांत्रे शोधली आहेत. सामाद्दिक अध्ययन दृद्दष्टकोनातून (social learning view) असे सूद्दचत होते, की पूववग्रह पुरस्काराांद्वारे द्दशकले िातात, पालक लहानपणापासून पूववग्रह नसलेल्या वृत्तींना प्रोत्साहन देऊ शकतात. पालकाांचे त्याांच्या स्वत:च्या पूववग्रहदूद्दषत द्दवचाराांकडे लक्ष वेधून आद्दण धमाांधतेची साखळी द्दटकवून ठेवण्यात त्याांची महत्त्वाची भूद्दमका त्याांना पटवून द्ददली िाऊ शकते. िरी काही पालक आहेत, िे िाणीवपूववक द्दकांवा नकळतपणे आपल्या मुलावर द्वेष करण्यासाठी प्रभाव पाडतात, तसेच पालकाांना सामाद्दिक िर्गाद्दवषयी अद्दधक सकारात्मक दृद्दष्टकोन प्रदान करण्याची खरोखर इच्िा असते. शाळेतील द्दशक्षकही मुलाांच्या इतराांना समिून घेण्यात महत्त्वाची भूद्दमका बिावतात. दुसरे तांत्र, म्हणिे सांपकव र्गृद्दहतक (contact hypothesis). हे सूद्दचत करते, की िेव्हा दोन समूहाांमधील सांपकव वाढतो, तेव्हा ते पूववग्रह कमी करण्यास मदत करते. सामाईक अांतसवमूह ओळख प्रारूप (Common in-group identity model) असे सूद्दचत करते, की दोन समूहाांमधील सामाद्दयक द्दकांवा सवोच्च ध्येय पूववग्रहाांच्या प्रभावाांना तोंड देण्यासाठी मदत करू शकते. समूहाांचे पुनववर्गीकरण (Recategorization) देखील पूववग्रह कमी करण्यास मदत करू शकते. पूववग्रह ठेवण्यास स्पष्टपणे नकार देणेदेखील उपयुक्त आहे. सामूद्दहक अपराधभावना (collective guilt) प्रवृत्त करून पूवावग्रह कमी करण्यास मदत होऊ शकते. त्यामुळे भेदभावद्दवरोधी वतवनही वाढते. पूववग्रह कमी करण्यासाठी सामाद्दिक प्रभावाचा प्रभावी वापर केला िाऊ शकतो. दहशत प्रद्दतबांध द्दसद्धाांत (Terror management theory) असे सुचवते, की आपल्या स्वत:च्या मृत्यूची िाणीव अद्दस्तत्वाला धोका द्दनमावण करते. हा धोका कमी करण्यासाठी व्यक्ती साांस्कृद्दतक िार्गद्दतक दृद्दष्टकोनाचे पालन करतात आद्दण अशा प्रकारे नाद्दस्तक लोकाांद्दवषयी पूववग्रह ठेवू शकतात कारण त्याांना अद्दस्तत्वाचा धोका म्हणून समिले िाते. २.७ प्रश्न १. पूववग्रहाचे (prejudice) मूळ तपशीलवार साांर्गा. २. आधुद्दनक वणवद्वेषाचे (modern racism) वणवन करा. ३. अ. “द्वेष करू नये” (not to hate) हे द्दशकण्यावर तपशीलवार टीप द्दलहा. ब. पुनववर्गीकरणाद्दवषयी (recategorization) थोडक्यात द्दलहा. munotes.in

Page 31

मान्यप्रद्दतमाकरण , पूववग्रह
आद्दण भेदभाव याांची कारणे
आद्दण उपचार – II
31 ४. भेदभावामध्ये (discrimination) पूववग्रहाची भूद्दमका स्पष्ट करा. तुमचे उत्तर योग्य उदाहरणाांसह द्दलहा. ५. लघु टीपा द्दलहा: अ. वास्तद्दवक वाद्दहनीनद्दलका (Bona fide pipeline) ब. सांपकावचे सांभाव्य लाभ क. पूववग्रह कमी करण्यासाठी अपराधीपणाचे (guilt) फायदे ड. पूववग्रह कमी करण्याचे साधन म्हणून सामाद्दिक प्रभाव (Social influence). २.८ सांदभव १. Branscombe, N. R. & Baron, R. A., Adapted by PreetiKapur (2017). Social Psychology. (14th ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian reprint 2017. २. Myers, D. G., Sahajpal, P., &Behera, P. (2017). Social psychology (10th ed.). McGraw Hill Education  munotes.in

Page 32

सामाजिक मानसशास्त्र
32 ३ सामाजिक प्रभाव : इतराांचे वततन बदलणे - I घटक सांरचना ३.० उजिष्ट्ये ३.१ प्रस्तावना ३.२ अनुसरिता: जनयम आजि गट आपले वततन कसे प्रभाजवत कितात? ३.२.१ अनुसरितेची व्याख्या ३.२.२ सामाजिक दबाव ३.२.३ सामाजिक जनयमाांचा उदय ३.२.४ अनुसरिता प्रभाजवत कििािे घटक ३.२.५ अनुसरितेचा पाया: ‘सोबत िाण्याची’ जनवड कििे ३.२.६ अनुसरितेची नकािात्मक बािू: कधी कधी आपि ‘सोबत न िािे’ का जनवडतो ३.२.७ आपि कधी कधी अनुसिि का कित नाही? ३.२.८ अल्पसांख्याांक प्रभाव ३.३ आपि खिांच जकती अनुसिि कितो, याजवषयी सांशोधन आपल्यास काय साांगते? ३.४ सािाांश ३.५ प्रश्न ३.६ सांदभत ३.० उजिष्ट्ये • सामाजिक प्रभावाची अपूवत सांकल्पना समिून घेिे. • आपि अनुसरितेत का सहभागी होतो, हे िािून घेिे. • सामाजिक जनयम समिून घेिे. • अनुसरिता म्हििे काय आजि अनुसरिता प्रभाजवत कििािे घटक ओळखिे. • अनुपालनासांबांधी अल्पसांख्याांकाांच्या मतावि चचात कििे • आपि का ‘सोबत िातो’ आजि ‘सोबत िाण्यास’ जविोध का कितो, हे ओळखिे. • पुरूष आजि जस्त्रया याांमध्ये अनुपालन किण्यासांबांधी काही फिक आहे का, याचा शोध घेिे. munotes.in

Page 33

सामाजिक प्रभाव : इतिाांचे
वततन बदलिे - I
33 ३.१ प्रस्तावना सामाजिक प्रभावाची (Social influence) व्याख्या ‘एका जकांवा इति अनेकाांच्या अजभवृत्ती (attitudes), धाििा (beliefs), सांवेदन (perceptions), जकांवा वततन (behaviours) याांमध्ये बदल घडवून आिण्यासाठी एक जकांवा अजधक व्यक्तींद्वािे केलेले प्रयत्न’, अशी केली िाऊ शकते. उदाहििार्त, आपल्या जशक्षकाांचा आपल्या शैक्षजिक अभ्यासक्रमावि प्रभाव असतो आजि आपल्या पालकाांचा आपल्या वैयजक्तक िीवनावि प्रभाव असतो. सामाजिक प्रभाव तेव्हा उद्भवतो, िेव्हा व्यक्तीचे जवचाि जकांवा कृती या इति लोकाांमुळे प्रभाजवत झालेल्या असतात. तो एक प्रबळ िोि असतो, िो वािांवाि व्यक्तींचे त्याच्या लजययत व्यक्तींप्रती असिािे वततन बदलण्यात यशस्वी होतो. या पाठात आपि सामाजिक प्रभावाच्या माध्यमातून वततन कसे बदलते, यावि लक्ष केंजित कििाि आहोत. जयाांचे जवशेषतः सामाजिक मानसशास्त्र प्रभावाचे प्रमुख रूप म्हिून पिीक्षि कितात, अशा रूपाांचा या पाठात अभ्यास केला िािाि आहे. पजहले, अनुसरिता (conformity), म्हििे वततनातील बदल एखाद्या जवजशष्ट परिजस्र्तीत कसे वागावे, याबाबतीतील जनयमाांच्या माध्यमातून इतिाांच्या प्रयत्नाांद्वािे कसे उद्भवतात, याजवषयी. दुसिे, अनुपालन (compliance), जयामध्ये र्ेट जवनांतीच्या (direct requests) माध्यमातून इतिाांच्या वततनात बदल घडवून आिण्याच्या प्रयत्नाांचा समावेश होतो. अखेिचे, आज्ञाधािकता (obedience), जयामध्ये इतिाांच्या आज्ञा जकांवा र्ेट हुकुम याांचे पालन किण्याचा समावेश होतो. ३.२ अनुसररता: जनयम आजण गट आपले वततन कसे प्रभाजवत करतात? (CONFORMITY: HOW DO NORMS AND GROUPS INFLUENCE OUR BEHAVIOR?) तुम्ही आिपयंत कधी असे अनुभवले आहे का, की तुम्ही पिीक्षा देत असताना त्या वेळी तुमचा भ्रमिध्वनी खिखिला? तुमची अकजल्पत प्रजतजक्रया काय असेल, सवातजधक सांभाव्यतेनुसाि ती अशी असेल, की एकति तुम्ही तुमचा भ्रमिध्वनीचा आवाि खांजडत किाल जकांवा भ्रमिध्वनी स्तब्ध प्रिालीवि ठेवलां. कधी जवचाि केला आहे का, की तुम्ही असे का किता? कदाजचत यामुळे, की तुम्ही त्या सामाजिक जनयमाांचे पालन किीत होतात, िे त्या परिजस्र्तीच्या सांदभातत स्पष्टपिे परिभाजषत केलेले असतात आजि मोठ्या प्रमािात अनुसरिता घडवून आितात, म्हििेच जया परिजस्र्तींमध्ये शाांत िाहिे अपेजक्षत आहे. त्याांमध्ये जवचजलतता दूि कििे. त्याचप्रमािे अनुसरिता समाजवष्ट असिािे जनयम हे एखाद्या परिस्र्तीत कोिती योघ्य कृती केले िावी, याबाबतीत कमी स्पष्ट असिाऱ्या सामाजिक जनयमाांच्या तुलनेत अजधक स्पष्ट असतात. अनुसिीता म्हििे ते कििे, िे तुम्ही एखाद्या ‘अपेजक्षत’ परिजस्र्तीत कििे आवश्यक आहे. इति शब्दाांत साांगायचे, ति आपि काय कििे आवश्यक आहे जकांवा आपि काय किावे या सांदभातत सातत्याने तसे वततन किण्यासाठी ते दबाव आहेत. हे जनयम सामाजिक जनयम म्हिून ओळखले िातात, मग ते अप्रकट जकांवा प्रकट असे कायतप्रवजित प्रभाव असू शकतात, िे आपल्या वततनावि प्रबळ असतात. काही परिजस्र्तींत हे सामाजिक जनयम बऱ्यापैकी तपशीलवाि असतात आजि स्पष्टपिे माांडलेले असतात. उदाहििार्त, आपल्या सिकािने साांजवधाजनक अनुच्छेदाद्वािे (constitutional munotes.in

Page 34

सामाजिक मानसशास्त्र
34 articles) जनजित केलेले कायदे. इति प्रकििाांमध्ये, हे जनयम कदाजचत अव्यक्त असू शकतात जकांवा ते अनौपचारिक मागातने जवकजसत केलेले असू शकतात. उदाहििार्त, नोकिीच्या मुलाखतीसाठी उपजस्र्त िाहताना सवोत्तम जदसण्याचा प्रयत्न कितो. हे जनयम अव्यक्त असतात जकांवा सुव्यक्त असतात, असे असूनही बहुतेक लोकाांकडून बहुतेक वेळा त्याांचे पालन केले िाते. आपण जकती प्रमाणात अनुपालन करतो? आपण जवचार करतो त्यापेक्षा अजिक (How Much Do We Conform? More Than We Think) अनुसरिता ही आपल्या सामाजिक िीवनाची वस्तुजस्र्ती आहे. आपल्या जमत्र-मैजत्रिींप्रमािेच एकसािख्या शैलीचे कपडे परिधान कििे, एकसािखेच सांगीत ऐकिे, एकसािखीच पुस्तके वाचिे आजि एकसािखेच जचत्रपट पाहिे, याकडे आपला कल असतो. एकांदिीत, िेव्हा आपि आपले कुटुांब आजि जमत्र-मैजत्रिी याांच्यापेक्षा िेव्हा वेगळे असतो, त्यापेक्षा िेव्हा आपि त्याांच्यासािखेच असतो, तेव्हा आपल्याला खूपच सुखकि वाटते. प्रश्न असा आहे, की आपि हे ओळखतो का, की आपि अशा मागातने कसे प्रभाजवत झालेलो असतो? सांशोधन याला असे उत्ति देते, की आपि हे ओळखत नसतो! आपि मानव स्वत:जवषयी, आपि गदीपासून दूि आहोत, असा जवचाि कितो, असे वाटून की इतििि जदलेल्या जनयमाांचे अनुपालन कितील, पि आपि कििाि नाही. सांशोधन जनष्कषत असे साांगतात, की लोक त्याांच्या स्वत:च्या कृतींमध्ये असिाऱ्या प्रभावाला कमी लेखतात, कािि या कृती समिून घेण्याच्या प्रजक्रयेत असताना अजधस्विाांपेक्षा ते लक्ष अांतगतत माजहतीवि केंजित कितात. उदाहििार्त, आपल्याला माहीत असते, की लोकजप्रय शैलीमध्ये कपडे परिधान किण्याची आपली जनवड ही त्याप्रजत आपल्या आवडीमुळे आहे आजि इति लोक ते परिधान कितात, म्हिून नाही. पि िेव्हा इति लोकाांजवषयी असाच जनितय घेतला िातो, तेव्हा आपि त्याांच्याजवषयी कल्पाच्या मागे असिाऱ्या मेंढ्या, असे गृहीत धितो. या अपूवत सांकल्पनेला अांतिावलोकन भ्रम (introspection illusion) असेही म्हितात, एक अशी वस्तुजस्र्ती, जयामध्ये अनुसरिता अनेकदा नकळतपिे उद्भवते आजि म्हिूनच आपला कल स्वत:चे अांतिावलोकन किण्यापासून/स्वत:कडे बािकाईने लक्ष देण्यापासून जनसटण्याकडे असतो. असे जदसून येते, की आपि अनेक क्षेत्राांमध्ये अनुसरिता प्रदजशतत कितो, पिांतु इतिाांच्या कृतींचा आपल्यावि असिाऱ्या प्रभावाच्या व्याप्तीला आपि कमी लेखतो. ३.२.१ अनुसररतेची व्याख्या (Definition of conformity) अनुसरिता हा सामाजिक प्रभावाचा एक प्रकाि आहे, जयामध्ये एखाद्या परिस्र्तीत अजस्तत्वात असिाऱ्या सामाजिक जनयमाांचे पालन किण्यासाठी जकांवा त्याांना बाांधील िाहण्यासाठी आपल्या अजभवृत्ती जकांवा वततन याांच्यात बदल कििाऱ्या व्यक्तींचा समावेश असतो. ३.२.२ सामाजिक दबाव (Social Pressure) आतापयंत तुम्ही कधी अशी परिजस्र्ती अनुभवली आहे का, जयामध्ये तुमच्या स्वत:च्या कृती, जनितय जकांवा जनष्कषत हे इति लोकाांच्या कृती, जनितय जकांवा जनष्कषत याांपेक्षा जभन्न असतात? अशा काही सांभाव्यत: आहेत, की तुम्ही एखाद्या गटाचे अनुपालन किण्यास सक्षम munotes.in

Page 35

सामाजिक प्रभाव : इतिाांचे
वततन बदलिे - I
35 नसण्याजवषयी जचांता अनुभवता, जयामुळे तुम्ही पेचप्रसांग अनुभवता, की कोिते उत्ति स्वीकािावे, त्याांचे की तुमचे? या प्रश्नाचे उत्ति देण्यासाठी सोलोमॉन अॅश याांनी केलेल्या एका अभ्यासाने या वततनाांजवषयीचे ममतज्ञान प्रदान केले. अॅश याांचे िेषा-जनधातिि जवजशष्ट कायत (Asch’s line judgment task) नावाने सांबोधल्या िािाऱ्या त्याांच्या अभ्यासात सहभागी व्यक्तींना हे सूजचत किण्यास साांजगतले गेले, की (३ िेषाांपैकी) कोिती िेषा ही तुलना-प्रमाजित िेषेशी (comparison standard line) जमळती-िुळती आहे. सहभागी व्यक्तींना हे जनधातिि किण्यास इति अनेक लोक - िे सवतिि अॅश याांचे साहाय्यक होते - त्याांची उत्तिे ऐकण्याची पिवानगी जदली होती. एका जवजशष्ट चाचिीवि सवत सहाय्यकाांनी चुकीची उत्तिे जदली, जयामुळे सहभागी व्यक्तींना अनुसरितेच्या उच्च दबावाांना सामोिे िावे लागले. असे आढळले, की ७६% सहभागी व्यक्ती गटाने सुचजवलेल्या चुकीच्या उत्तिाांसह गेले. जवशेषतः, या जनष्कषांमुळे सावतिजनक अनुसरिता आजि खािगी अनुसरिता याांच्यातील फिक शोधण्यास मदत झाली. ३.२.३ सामाजिक जनयमाांचा उदय (Emergence of Social Norms) खािगी स्वीकृतीचा (private acceptance) सामाजिक प्रभाव हा सामाजिक मानसशास्त्राचे आिखी एक सांस्र्ापक माझफेि शेिीफ याांनी उदाहििासह स्पष्ट केला. त्याांनी दोन महत्त्वाचे प्रश्न जवचािले. प्रर्म, गटातील सामाजिक जनयमाांच्या जवकासाजवषयी आजि दुसिा, त्या जनयमाांच्या उदयानांति सामाजिक प्रभावाच्या तीव्रतेजवषयी. या बाबींचे जनिीक्षि किण्यासाठी त्याांनी स्वयां-गजति या अपूवत सांकल्पनेचा समावेश असिािी एक िोचक परिजस्र्ती सूजचत केली. स्वयां-गजति चळवळ (Autokinetic movement) ही अशा परिजस्र्तीला उल्लेजखत किते, िेव्हा लोकाांना प्रकाशाच्या एकच जस्र्ि जबांदूच्या सांपकातत आिून अांधाऱ्या खोलीत ठेवले िाते, त्याांपैकी बहुतेक लोक प्रकाश हलत आहे, असे पाहतात जकांवा त्याांना तशी िािीव होते. असे घडते, कािि अांधाऱ्या खोलीत कोित्याही अांति जकांवा स्र्ान याांच्या जदशेने कोितेही सांकेत नसतात. हालचाल िािवण्याच्या या कल्पनेला स्वयां-गजति अपूवत सांकल्पना (Autokinetic phenomenon) असे म्हितात. शेिीफ याांची अशी धाििा होती, की या परिजस्र्तीचा उपयोग सामाजिक जनयम कशा प्रकािे उदयास येतात, याचा अभ्यास किण्यासाठी केला िाऊ शकतो. त्याांनी असे म्हिण्याचे कािि असे होते, की जया पद्धतीने लोकाांना एका जवजशष्ट अांतिावरून प्रकाश हलत असल्याची िािीव होते, ते व्यजक्तपित्वे जभन्न असते. िेव्हा एखाद्याला प्रकाश कसा वाटतो, याची नोंद किण्यास साांजगतले िाते, तेव्हा एकमेकाांचा प्रभाव एकजत्रत होऊन गट जनयम उदयास येतात. आता िि याच व्यक्तींना त्याच परिजस्र्तीत, पि एकटे ठेवले िाते, तेव्हा अगोदि तयाि झालेल्या गट जनयमामुळे प्रकाशाच्या हालचालीबिल सुसांगत अांदाि बाांधण्याकडे त्याांचा कल असतो. हे असेही सूजचत किते, की अभ्यासातील सहभागी व्यक्तींची खऱ्या अर्ातने काय धाििा आएह आजि ते खऱ्या अर्ातने काय कितात, यावि गट जनयमाांचा प्रभाव असतो. ििी ते आता गटाचा भाग नसले, तिीही ते अिूनही गट जनयमाचे पालन किण्यावि जवश्वास ठेवतात. हे जनष्कषत हे स्पष्ट किण्यात मदत कितात, की अनेक परिस्र्ती, जवशेषतः सांजदग्ध असिाऱ्या परिजस्र्तींमध्ये सामाजिक जनयम का जवकजसत होतात. मानवाांना योग्य प्रकािे वततन करून अचूक असण्याची तीव्र इच्छा असते. सामाजिक जनयम ते असतात, िे आपल्याला हे ध्येय गाठण्यास मदत कितात. सामाजिक जनयमाांचे पालन कििे हा सामाजिक जनयमाांच्या पायाांपैकी एक आहे, ति इतिाांकडून स्वीकािले िाण्याची इच्छा ही दुसिा पाया आहे. हे दोन्ही घटक एकजत्रतपिे सामाजिक प्रभाव हा मानवी वततन तीव्रतेने प्रभाजवत कििािा प्रबळ िोि असल्याची खात्री देतात. munotes.in

Page 36

सामाजिक मानसशास्त्र
36 ३.२.४ अनुसररता प्रभाजवत करणारे घटक (Factors Affecting Conformity) सांशोधन असे सुचजवते, की असे अनेक घटक आहेत, िे अनुसरितेला व्यक्ती जया आधािावि जविोध कितात, जकांवा अनुसरितेच्या दबावाशी असहमत असतात, तो आधाि जनधातरित किण्यात भूजमका बिावतात. सुसांगतता आजण अनुसररता (Cohesiveness and Conformity) अनुसरिता सुसांगततेला कशी प्रभाजवत किते, यावि आपि चचात कििाि आहोत. अनुसरितेच्या सांदभातत सुसांगततेची व्याख्या “प्रभाजवत कििाऱ्या गटाप्रजत एखाद्या व्यक्तीला वाटिाऱ्या आकषतिाची व्याप्ती” अशी केली िाऊ शकते. जभन्न अजभवृत्ती असिाऱ्या गटाांपेक्षा समान अजभवृत्ती असिािे गट, अयशस्वी गटाांपेक्षा यशस्वी गट, आजि ध्येयाकडे िाण्याचे स्पष्ट मागत नसलेल्या गटाांपेक्षा हे मागत सुस्पष्ट असिािे गट अजधक सुसांगत असतात. एका जनष्कषातनुसाि, िेव्हा सुसांगतता जकांवा आकषति अजधक असते, तेव्हा अनुसरितेच्या जदशेने असिािा दबाव वाढतो. हेच पायाभूत कािि आहे, की बहुतेक लोक त्याांची प्रशांसा कििाऱ्या जमत्र-मैजत्रिींकडून जकांवा लोकाांकडून सामाजिक प्रभाव स्वीकािण्यास इतिाांपेक्षा अजधक इच्छुक का असतात. उदाहििार्त, िेव्हा जवद्यार्थयांना एखाद्या प्रकल्पावि एकत्र काम किण्यासाठी गटाांमध्ये जनयुक्त केले िाते, तेव्हा सुरूवातीला त्याांच्यामध्ये असहमती असू शकते, पिांतु िेव्हा ते त्याांच्या मताांची देवाि-घेवाि किण्यात वेळ व्यतीत कितात, तेव्हा आपल्याला सहमतीच्या तुलनेत असहमती कमी जदसू शकते, हे केवळ सुसांगततेमुळे. म्हििे, एकच प्रकल्पावि काम कििाऱ्या जमत्र-मैजत्रिींच्या गटासाठी असिाऱ्या आकषतिाची व्याप्ती. अनुसररता आजण गट-आकार (Conformity and Group Size) प्रभाजवत कििाऱ्या गट-आकाि (Group size) पालन किण्याच्या प्रवृत्तीवि लक्षिीय परििाम कितो. िि एकसािखे मत धािि कििाऱ्या गटातील सदस्याांची सांख्या मोती असेल, म्हििे समूहाचा आकाि मोठा असेल, ति आपि गटाद्वािे धािि केलेल्या मताचे अनुपालन किण्याची शक्यता आहे. तर्ाजप, एक िोचक जनष्कषत असे सुचजवतो, की अनुसरिता ही सुमािे तीन सदस्य असिाऱ्या गट-आकािासह वाढते, पिांतु नांति ती पातळी कमी होताना जदसते. या जनष्कषांची एक शक्यता अशी असू शकते, की प्रयुक्ताांनी असा जनष्कषत माांडला, की वैयजक्तक मते व्यक्त न कििािे गट-सदस्य प्रत्यक्षात त्याांना प्रभाजवत किण्यासाठी एकजत्रतरित्या कृतीशील आहते. म्हिूनच िेव्हा बिेच लोक सहमत होतात, तेव्हा हा एक सांकेत मानला िाऊ शकतो आजि म्हिूनच ते अनुपालन किताना सावधजगिी बाळगतात. munotes.in

Page 37

सामाजिक प्रभाव : इतिाांचे
वततन बदलिे - I
37 वणतनात्मक आजण जनशेिाज्ञात्मक जनयम (Descriptive and Injunctive norms) वितनात्मक जनयम (Descriptive norms) ते असतात, िे एखाद्या परिजस्र्तीत बहुतेक लोक काय कितात, हे सूजचत कितात. येर्े, त्या परिजस्र्तीत कोिते वितन सवतसाधाििपिे प्रभावी जकांवा समायोजित म्हिून पाजहले िाते, याबाबत माजहती जदल्याने वततनावि परििाम होतो. उदाहििार्त, जचत्रपटगृहामध्ये प्रवेश किण्यापूवी आपला भ्रमिध्वनी स्तब्ध प्रिालीवि ठेविे. याउलट, जनषेधाज्ञात्मक जनयम हे काय कििे आवश्यक आहे - प्रत्येक परिजस्र्तीत मान्य जकांवा अमान्य वततन कोिते, याचा उल्लेख कितात, ते आपल्याला समािजवघातक वततनात (antisocial behaviours) सहभागी होण्यापासून प्रजतबांजधत कितात. उदाहििार्त, बसमध्ये “िस्त्यावि र्ुांकू नका” अशी सूचना प्रदजशतत केलेली असते. तर्ाजप, लोक अनेकदा अशा जनयमाांचे उल्लांघन करू शकतात, िसे की िस्त्यावि र्ुांकिे. पुढे असा प्रश्न उद्भवतो, की जनशेधाज्ञात्मक जनयम वततन कसे प्रभाजवत किते आजि कोित्या जस्र्तींत त्याचे पालन केले िाईल? प्रमाजित सांकेंि जसद्धाांत (Normative focus theory) असे जवधान करून या प्रश्नाचे उत्ति देताना जदसतो, की वततन केवळ त्या व्याप्तीपयंतच जनयमाांद्वािे प्रभाजवत होते, जिर्पयंत ते (जनयम) लक्षिीय जकांवा वततन घडत असताना त्यामध्ये सहभागी असिाऱ्या व्यक्तींशी ते प्रसांगोजचत असते. याउलट, आपि त्याांच्याजवषयी क्वजचतच जवचाि कितो, िेव्हा ते अप्रासांजगक असतात जकांवा आपल्याला लागू होत नाहीत, या काळादिम्यान त्याांचे आपल्यावि होिािे परििाम अप्रासांजगक जकांवा अजस्तत्वहीन असतात. सामाजिक जनयम: प्रमाजणत वततन आजण स्वयां-चजलतता (Social norms: Normative Behavior and Automacy) आपि अनेकदा सामाजिक जनयमाांचे पालन किण्यात व्यस्त असतो, िसे की रुग्िालयात असताना भ्रमिध्वनी स्तब्ध प्रिालीवि ठेविे जकांवा आपि जक्रडागृहात असताना भ्रमिध्वनीचा आवाि वाढजविे. असे करून आपि सामाजिक जनयम काय आहेत, याकडे केवळ जनदेश कित असतो. हे असे जनयम आहेत, िे जवजशष्ट पयातवििात जकांवा परिजस्र्तीत वततनास मागतदशतन कितात. येर्े प्रश्न असा आहे, की िि आपि वततन प्रभाजवत कििाऱ्या या जनयमाांचे पालन किायचे असेल, ति आपि िागरूक असिे अत्यावश्यक आहे का? सांशोधन असे सूजचत कित, की ही िागरूकता असू शकत नाही. याउलट, एखाद्याने त्याजवषयी िािीवपूवतक जवचाि न किता जनयमाची सजक्रयता स्वयां-चजलतरित्या होऊ शकते आजि िेव्हा ते जवचाि उपजस्र्त असतात, तेव्हा ते एखाद्याच्या प्रकट कृतींविदेखील परििाम करू शकतात. या उल्लेख केलेल्या परििामाांचे आजि सामाजिक जनयमाांच्या त्या प्रबळ परििामाांच्या उदाहििाांचे दाखले सांशोधनाद्वािे जदले गेले आहेत. ३.२.५ अनुसररतेचा पाया: ‘सोबत िाण्याची’ जनवड करणे (Basis of Conformity: Choosing to ‘Go Along’) जवजवध घटक हे जनजित कितात, की लोक अनुपालन कितील का आजि िि त्याांनी तसे केले, ति अनुसरितेची व्याप्ती जकती असेल. अनुसरिता ही सामाजिक िीवनातील एक महत्त्वाची वस्तुजस्र्ती असल्यामुळे आपि सहसा समािातील जकांवा समूहाांच्या जनयमाांना जविोध किण्याऐविी बहुतेकदा त्याांचे पालन कितो. आपि खालील दोन काििाांसाठी पालन कितो: munotes.in

Page 38

सामाजिक मानसशास्त्र
38 १. सवत मानवी िीवाांनी धािि केलेली गिि, म्हििे इतिाांकडून आवडले जकांवा स्वीकािले िाण्याची इच्छा, आजि २. बिोबि/अचूक असण्याची इच्छा - सामाजिक िगाबिल अचूक आकलन असिे. लोकाांनी आपल्या मताांचे, जनितयाांचे पालन किावे, यासाठी काही युक्ती येर्े जदलेल्या आहेत: प्रमाजणत सामाजिक प्रभाव: आवडले िाण्याची प्रबळ इच्छा (The Desire to be Liked) आपल्याला इतिाांच्या पसांतीस उतििे आजि इतिाांना प्रभाजवत कििे आवडते; ही प्रबळ इच्छा आपल्याला अनुसरितेची बळी ठिवते. आपि अनेकदा इतिाांप्रमािेच जकांवा इतिाांनी आपल्यास पसांत किावे, यासाठी आपि जया प्रकािे वततन किावे, असे त्याांना वाटते - असे वततन कितो. शक्य जततके इतिाांसािखेच जदसावे, यासाठी िािीवपूवतक प्रयत्न कििे, ही सवांत यशस्वी युक्ती आहे. आपि कोित्याही प्रकािे इतिाांच्या वततनाचे जकांवा अपेक्षाांचे अनुपालन कितो. अनुसरितेच्या या प्रकािाला प्रमाजित सामाजिक प्रभाव (normative social influence) म्हिून ओळखले िाते. कािि इतिाांच्या अपेक्षा पूित किण्यासाठी आपि आपल्या वततनात बदल कितो. माजितीिन्य सामाजिक प्रभाव: बरोबर/योग्य असण्याची प्रबळ इच्छा (Informational Social Influence: The Desire to Be Right) िेव्हा आपल्याला आपले विन िािून घ्यायचे असते, तेव्हा आपि सहसा काय कितो? केवळ विनकाट्यावि पाऊल ठेवतो. पि एखादी व्यक्ती जतचे सामाजिक जकांवा िािकीय जवचाि कसे प्रस्र्ाजपत करू शकेल, या प्रश्नाांची उत्तिे देण्यासाठी कोितीही भौजतक परिमािे नाहीत, तिीही याांजवषयीदेखील बिोबि असण्याची मानवी प्रवृत्ती आहे. या अपरिजमत समस्येचा उपाय म्हििे इति काय कितात, याचा सांदभत घेिे आजि त्याच वततनाचे अनुकिि कििे. इतिाांच्या मताांचा आजि कृतींचा उपयोग करून आपल्या स्वत:च्या वततनासाठी मागतदशतक म्हिून आपि हे करू शकतो. इतिाांवि जवसांबून िाहिे, हा अनेकदा अनुपालन किण्याच्या प्रवृत्तीकडे नेिािा एक प्रबळ स्त्रोत आहे. इति लोकाांची मते आजि कृती याांसाठी त्याांचा मागतदशतक म्हिून वापि कििे, याकडे आपला कल असतो. या प्रवृत्तीला माजहतीिन्य सामाजिक प्रभाव असे म्हितात, कािि सामाजिक िगाच्या जवजवध पैलूांजवषयीच्या माजहतीचे साधन म्हिून ती इतिाांवि अवलांबून असते. बिेचदा आपि इतिाांची मते, जनितय जकांवा वततन याांचे पालन किण्यात व्यस्त असतो, कािि असे कििे आपल्याला गोष्ट किण्याची ‘योग्य’ खात्री देते. आपल्या सामाजिक वास्तवाची व्याख्या इतिाांच्या कृती आजि मते याांवरून केली िाते. इतिाांचे पालन किण्याकडे आपला कल असतो, कािि सामाजिक िगाच्या अनेक पैलूांजवषयीच्या माजहतीचा स्त्रोत म्हिून आपि त्याांच्यावि अवलांबून असतो. पुिावा असे सूजचत कितो, की माजहतीिन्य सामाजिक प्रभाव हा अनुसरितेचा एक प्रबळ स्त्रोत आहे, कािि योग्य असण्याची आपली प्रेििा खूप तीव्र असते. सांशोधन असे सूजचत किते, की सामाजिक प्रभाव अशा परिजस्र्तींमध्ये अत्यांत प्रबळ असतात, िेव्हा आपि काही वस्तुजस्र्तीच्या योग्यतेजवषयी अजनजित असतो, कािि असे परििाम अनेकदा नकािात्मक वततनाांना प्रोत्साजहत कितात - अशी वततने, जयाांवि सामाजिक प्रभाव असतो. munotes.in

Page 39

सामाजिक प्रभाव : इतिाांचे
वततन बदलिे - I
39 ३.२.६ अनुसररतेची नकारात्मक बािू: किी किी आपण ‘सोबत न िाणे’ का जनवडतो (Downside of Conformity: Why Sometimes, We Choose Not to Go Along) अॅश याांच्या सांशोधनाने असे दशतजवले, की लोक अजधक जवचाि न किता अनुपालन कितात, याचे कािि हे आहे, की लोकाांना बहुतेक वेळा असे वाटते, की ते चुकीच आहेत आजि इति बिोबि आहेत. या लोकाांसाठी इतिाांचे पालन कििे हा िास्तीत िास्त केवळ तात्पुिता पेचप्रसांग असतो. सामाजिक जनयमाांना बाांधील िाहण्याची आजि त्याांचे पालन किण्याची प्रवृत्तीदेखील सकािात्मक परििाम घडवून आिू शकते. बिेचदा बहुतेक लोक सामाजिक जनयमाांचे पालन कितात आजि सामाजिक सांबांधाांमध्ये पुवातनुमाजनतेच्या परिमािाचा मोठ्या प्रमािात परिचय करून देतात. आपि आजि इतिाांनी कसे वततन किावे, याजवषयी िािून घेऊन आपल्या अपेक्षा पूित झाल्या आहेत, या गृजहतकाच्या आधािे पुढे वाटचाल कििे अपेजक्षत आहे. सामाजिकरित्या बनजवलेल्या जनयमाांशी अनुसरिता दशतजवत लोक िहदािीच्या जनदेशाकाचा योग्य िांगाचा जदवा पाहून त्याांची वाहने र्ाांबजवतात. पिांतु, अनुसरितेची एक नकािात्मक बािूदेखील आहे. अलीकडील सांशोधनात असे सूजचत केले गेले आहे, की एखाद्याची अनुसिि किण्याची प्रवृत्ती आजि अनुसिि किण्याच्या दबावाांमुळे कधी कधी हाजनकािक परििाम होऊ शकतात. पजहली गोष्ट म्हििे, जया प्रबळ प्रवृत्तींनी लोक जलांग-आधारित जनयमाांचे (gender norms) पालन कितात, त्याांचा जवचाि किता ते असे दशतजवतात, की जस्त्रया आजि पुरूष याांनी सामान्यतः त्याांच्या सामाजिक धाििाांशी सुसांगत कशा प्रकािे वततन किायला हवे. जनयमाांचे पालन किण्याच्या प्रवृत्तीमुळे नकािात्मक परििामदेखील होऊ शकतात. ते पुरूष आजि जस्त्रया दोन्हींसाठी, जवशेषतः जस्त्रयाांच्या व्यावसाजयक कािजकदीसांबांजधत आकाांक्षा आजि सांधी याांसाठी मयातदा आिू शकतात. उदाहििार्त, जलांग-आधारित जनयमाांच्या स्वीकृतीनुसाि जस्त्रयाांना असे वाटू शकते, की ते गजित जकांवा शािीरिक जवज्ञानातील व्यावसाजयक कािजकदीसाठी योग्य नाहीत आजि असा जनष्कषत काढू शकतात, की त्या वेगवेगळ्या परिजस्र्तींत चाांगल्या नेत्या बनण्यास असक्षम आहेत. अलीकडील सांशोधनात असे जदसून आले आहे, की जलांग-आधारित जनयमाांच्या अनुसरितेचे नकािात्मक परििाम होऊन वैयजक्तक आनांदावि परििाम होऊ शकतो. तर्ाजप, अनेक लोकाांसाठी, इति िे कित आहेत, ते कििे आजि गट-दबावाला (group pressure) बळी पडण्याचा जनितय घेिे इतके सोपे नसते, ति अजधक जक्लष्ट कायत असते. या व्यक्ती गटाने स्वीकािलेल्या मताचे जकांवा वततनाचे पालन कितात, कािि त्याांचा जनितय योग्य आहे, हे िािून घेऊन त्याांना एकाच क्षिात त्याांच्या गटापासून वेगळे व्हायचे नसते. म्हिून त्याांच्या स्वत:च्या धाििाांशी जवसांगत अशा प्रकािे वागिे, म्हििे केवळ त्याांच्या गटाचे पालन कििे. अलीकडील जनष्कषांवरून असे जदसून येते, की एखादी व्यक्ती एखाद्या परिस्र्तीजवषयीचे जतचा दृजष्टकोन बदलण्याची प्रवृत्ती जनमाति करू शकते, िेिे करून, अनुसिि किण्याच्या जतच्या जनितयाचे समर्तन देण्याऐविी जतला अनुसिि किता येईल, िेिे करून जतला गटाच्या जकांवा इतिाांच्या जनितयाचे जकांवा मताचे पालन किता येईल. munotes.in

Page 40

सामाजिक मानसशास्त्र
40 अनेक अभ्यासाांनुसाि, लोक अनुसिि किण्याचा जनितय का घेतात, याचे कािि अनुसरितेसाठी सांधी उपलब्ध करून देिाऱ्या वस्तुजस्र्तीकडे पाहण्याच्या आपल्या दृजष्टकोनातील बदल हे असल्याचे जदसून येते. ३.२.७ आपण किी किी अनुसरण का करत नािी? (Why do we sometimes not conform?) अनुसरितेजवषयी प्रबळ दबावाांचा प्रजतकाि किण्याची एखाद्या व्यक्तीची क्षमता समिून घेिे फायद्याचे आहे. अनुसरितेचे अनेक नकािात्मक परििाम आहेत, म्हिून नेहमीच अनुसिि कििे फायद्याचे नाही. सांशोधन जनष्कषत या प्रजक्रयेच्या मुळाशी असिािे दोन प्रमुख घटक जनदेजशत कितात. पजहली गोष्ट म्हििे, बहुतेकाांना त्याांच्यातील आपले वेगळेपि जकांवा व्यजक्तमत्त्व जटकवून ठेवण्याची इच्छा असते. इतिाांसािखे असण्याकडे कल असूनदेखील एखादी व्यक्ती आपली वैयजक्तक ओळख गमावेल, या मयातदेपयंत अिूनही िाऊ शकत नाही. आपल्यापैकी बिेचिि स्वतांत्र व्यजक्तमत्त्वाची (individuation) - इतिाांपासून वेगळे असण्याची प्रबळ इच्छा बाळगतात. दुसिे असे, की आपल्या िीवनात घडिाऱ्या घटनाांवि जनयांत्रि ठेवण्याची अनेकाांची इच्छा असते. अनुसरितेच्या या वततनामुळे बाह्य घटकाांद्वािे प्रेरित होण्याची भावना वाढते आजि आपल्या िीवनातील घटनाांवि आपले स्वत:चे जनयांत्रि कमी होते जकांवा अजिबात नसते, िे अजधकच धोकादायक असू शकते. म्हिूनच गट-दबावाांचा प्रजतकाि कििे जनवडिे हे फायदेकािक असते. बहुतेक लोकाांना असा जवश्वास ठेवायचा असतो, की त्याांचे काय होते, हे ते ठिवू शकतात आजि सामाजिक दबावाला बळी पडिे कधी कधी या इच्छेच्या जविोधात िाते. व्यक्तीवादाला (individualism) प्रोत्साहन देिािे जनयम असे सूजचत कितात, की सामाजिक िीवनाचे जनयम एखाद्या जवजशष्ट परिजस्र्तीत त्याांनी काय केले पाजहिे, हे व्यक्तींना साांगतात. बहुतेक परिजस्र्तींमध्ये असे जनयम सूजचत कितात, की लोकाांनी सोबत िावे आजि इति बहुतेक लोक िे कितात, तसे किावे. जया वेळी हे जनयम जवजशष्ट गटाच्या जनयमाांच्या जवरुद्ध जदशेला िात नाहीत, त्या वेळी एखादी व्यक्ती जतला िे हवे आहे, ते कििे पसांत करू शकते. येर्े प्रश्न असा आहे, की हे जनयम कोित्या प्रकािचे गट स्वीकाितात? म्हििे, जया व्यक्ती सामाजिक बदल घडवून आिू पाहत आहेत आजि जया वैयजक्तक जनवडी आजि प्राधान्याांवि भि देतात, त्याांना त्याांच्या जनधातरित जनयमाांचे पालन करून व्यजक्तवादी (individualist) म्हिून सांबोधले िाते. सांशोधनात असे सूजचत केले गेले आहे, की या जनयमाांचे पालन केल्याने बिेचदा िे लोक सहसा असामान्य जकांवा व्यजक्तवादी वततन प्रदजशतत कितात, स्वत:ला व्यजक्तवादी म्हिून सांबोधतात; म्हििेच असे लोक िे त्याांच्याबिल स्वीकृती बाळगताना िे अन्यर्ा जवजशष्ट वततनासह िात नाहीत. र्ोडक्यात, जनयम हे अनुसरिता कमी करू शकतात, तसेच वाढवू शकतात. असे जवजवध घटक आहेत, िे अनुरूप होण्याच्या प्रवृत्तीस काििीभूत ठितात. जया आधािावि आपि अनुसिि कितो, तो जवजवध घटकाांच्या सामर्थयातवि आधारित असतो आजि त्याांच्यातील आांतिजक्रया आजि इति आकृतीबांधाांसह अनुसरिता देखील त्याांच्यात उदयास येऊ शकते. munotes.in

Page 41

सामाजिक प्रभाव : इतिाांचे
वततन बदलिे - I
41 पुरूष आजण जिया याांच्या अनुसरण करण्याच्या प्रवृत्तीत कािी फरक आिे का? (Are there any differences in the tendency of men and women to Conform?) इजतहासातील सवांत प्रबळ िाजयकत्यांपैकी एक असलेल्या इांग्लांडच्या िािी जव्हक्टोरिया याांनी केलेले पुढील जवधान आपि जवचािात घेऊया: “आम्ही जस्त्रया िाजयकािभािासाठी बनलेल्या नाही आहोत - आजि िि आम्ही चाांगल्या जस्त्रया असू, ति आम्ही हे पुरुषी व्यवसाय नापसांत केले पाजहिेत...” (३ फेब्रुवािी, १८५२ िोिीचे पत्र). या आजि अशा अनेक प्रकािच्या उताऱ्याांवरून असे जदसून येते, की जस्त्रयाांना हा कािभाि स्वीकाििे आवडत नाही. त्या नेतृत्व किण्याऐविी अनुसिि कििे पसांत कितील. त्या ऐविी ही कल्पना पुरुषाांपेक्षा जस्त्रया अजधक अनुसिि कित असल्याचे जदसते, या वस्तुजस्र्तीचे सूचक आहे. या दृजष्टकोनासाठी अनौपचारिक पुिाव्याांच्या प्रकाशात िे लोक ते स्वीकाितात ते या वस्तुजस्र्तीकडे लक्ष वेधतात, की सामान्यतः जस्त्रया पुरुषाांपेक्षा सहमती दशतजविे आजि नव्या शैलींची केशभूषा आजि वेशभूषा किण्याचा प्रयत्न किण्याची शक्यता अजधक जदसून येते. पिांतु, त्यामुळे त्याांची सवतसाधाििपिे अनुसिि किण्याची शक्यता वाढत नाही. अनुसरितेविील सुरूवातीच्या साजहत्याांत असे जदसून आले आहे. तर्ाजप, अलीकडे उदयोन्मुख सांशोधानासः ते एक वेगळा जनष्कषत असल्याचे जदसते. उदाहििार्त, १४५ हून अजधक जवजवध अभ्यासाांच्या सांच-जवश्लेषिात, जयात २०००० पेक्षा अजधक लोक सहभागी झाले होते, असे सूजचत केले गेले, की जस्त्रया आजि पुरूष याांमध्ये अगदी लहानसा फिक आहे, जयात जस्त्रया पुरुषाांपेक्षा जकांजचत अजधक सामाजिकरित्या प्रभाजवत आहेत. म्हिूनच, िि जलांग-भेदावि जवश्वास ठेवला गेला असता, ति तो (जलांग-भेद) कधी एके काळी जितका मोठ्या प्रमािात मानला िात होता, त्यापेक्षा खूपच लहान झाला असता. जशवाय, िेव्हा या फिकाांचा अभ्यास केला गेला, तेव्हा तो अभ्यास तो फिक “केव्हा/कधी” जदसून येतो, या जवजशष्ट प्रश्नाचे उत्ति शोधण्यासाठी किण्यात आला. जयावि असे जदसून येते, की दोन्ही जलांगाांसाठी प्रभाव तेव्हा सहिपिे येतो, िेव्हा त्याांना कसे वागावे लागेल, याजवषयी खात्री नसते जकांवा िेव्हा त्याांच्या जनितयाांच्या अचूकतेजवषयी शांका असते. या केलेल्या अभ्यासाचा अजतशय बािकाईने अभ्यास केल्यावि असे जदसून आले आहे, की जया परिस्र्तीत साजहत्याचा वापि केला िात होता, ते असे प्रकाि होते, िे जस्त्रयाांपेक्षा पुरुषाांना अजधक परिजचत होते. जयाचा परििाम असा झाला, की पुरुषाांना कसे वागावे, याजवषयी अजधक खात्री असते, म्हिून त्याांच्यात कमी अनुसरिता जदसून येते. त्यानांति या युजक्तवादासाठी र्ेट पुिावा प्राप्त झाला, जयात असे स्पष्ट केले गेले होते, की िेव्हा पुरूष आजि जस्त्रया या दोघाांनाही परिजचत असलेल्या परिजस्र्ती जकांवा सामग्री जदली गेली, तेव्हा त्याांच्यातील अनुसरितेच्या बाबतीतील फिक नाहीसे झाले. िेव्हा आपि ‘का’ या प्रश्नाकडे वळतो, तेव्हा असे जदसते, की लैंजगक फिकाांमध्ये पुरूष आजि जस्त्रयाांमधील जस्र्तीच्या बाबतीतही फिक असू शकतात. केवळ पूवीच नव्हे, ति आिही असे जदसून आले आहे, की अिूनही अनेक समािात पुरूष जस्त्रयाांपेक्षा उच्च दिातची नोकिी आजि पदे भूषजवतात. सामाजिक प्रभावाप्रजत सांवेदनशीलता (susceptibility to social influence) आजि जस्र्ती/दिात (status) याांच्यात एक दुवा आहे: िेव्हा जस्र्ती/दिात कमी असते, तेव्हा अनुसरिता अजधक असते. अनुसरितेतील हा जलांगभेद अजस्तत्वात आहेत, असा जवचाि किता ते सामाजिक घटकाांशी िोडले िाऊ शकतात, िसे की जलांग-आधारित भूजमका (gender munotes.in

Page 42

सामाजिक मानसशास्त्र
42 roles) आजि जस्र्ती याांमधील फिक आजि दोन जलांगाांमधील कोित्याही अांतगतत जकांवा मुलभूत फिकामध्ये नाही. ते घटक (उदाहििार्त, जस्त्रयाांची/चा जस्र्ती/दिात) नक्कीच बदलत आहेत. एकांदिीत, सवतसाधाििपिे जस्त्रया पुरुषाांच्या तुलनेत अनुसरितेच्या दबावाांना बळी पडण्याची शक्यता कमी आहे. त्या ऐविी दोन जलांगाांमधील भेद खूप लहान आहे. िेव्हा एखाद्याची सामाजिक जस्र्ती आजि स्वत:च्या जनितयाविील जवश्वास याांसािख्या घटकाांमध्ये तयाि केले िाते, तेव्हा हे फिक नाहीसे होतात. ३.२.८ अल्पसांख्याांक प्रभाव (Minority influence) आपि अनेकदा ही वस्तुजस्र्ती पजहली आहे, की जिर्े अल्पसांख्याांक बऱ्याच प्रसांगी बहुसांख्याांकाांवि प्रभाव पाडतात. आपि अगोदि पाजहल्याप्रमािे, व्यक्ती सहसा गट-दबावाचा प्रजतकाि कितात. लहान अल्पसांख्याांक आवाि उठवू शकतात आजि सोबत िाण्यास नकाि देऊ शकतात. तिीही अशा परिजस्र्तीत केवळ जविोधापेक्षा अजधक काही चालले आहे; जशवाय, अशीही काही उदाहििे आहेत, जयात असे लोक - त्याांच्या गटातील अल्पसांख्याांक - केवळ सामाजिक दृष्ट्या प्रभाव पाडण्याऐविी बहुसांख्याांकाांवि ताशेिे ओढतात आजि तसा प्रयत्न कितात. त्याांना कशामुळे यश जमळते, हे िािून घेिे, ही एक िोचक प्रजक्रया आहे. सांशोधन असे सूजचत किते, की ते काही जवजशष्ट परिजस्र्तीत यशस्वी होण्याची शक्यता अजधक असते. त्याजवषयी खाली चचात केली आहे: पजहली गोष्ट, म्हििे अशा अल्पसांख्याांक गटाांच्या सदस्याांमध्ये बहुसांख्याांकाांच्या मताांच्या जविोधात सातत्य. बहुसांख्याांकाांच्या मताला बळी पडण्याची खूि दशतजवली, ति त्याांचा प्रभाव कमी होतो. दुसिे असे, की अल्पसांख्याांकाांच्या सदस्याांना टाळिे हे कठोि आजि कट्टि म्हिून जदसून येते. अल्पसांख्याांकाांनी केवळ एकच जस्र्तीची वािांवाि पुनिावृत्ती कििे, हे लवजचकतेचे प्रमाि दशतजविाऱ्या भूजमकेइतके पटिािे नाही. जतसिे, म्हििे अल्पसांख्याांक जया पद्धतीने सामान्य सामाजिक सांदभातत काम कितात, त्याचां महत्त्व. िि एखाद्या अल्पसांख्याांकाने सध्याच्या प्रवृत्तींशी सुसांगत अशा पदासाठी युजक्तवाद केला (उदा. वाढत्या पुिाि मतवादा च्या वेळी पुिािमतवादी जवचाि), ति अशा प्रवृत्तीच्या पाय्रीबाहेि असलेल्या पदासाठी युजक्तवाद केला, ति बहुसांख्याांकाांवि त्याचा प्रभाव पडण्याची शक्यता अजधक असते. ३.३ आपण खरांच जकती अनुसरण करतो, याजवषयी सांशोिन आपल्यास काय साांगते? (What research tells us about how much we really conform?) अनेकदा गदीबिोबि इतिाांच्या तुलनेत अनुसरिता नकािात्मक आवाि धािि करू शकते, पिांतु गदीबिोबि िािे, म्हििे आपि काय कितो, हे आपल्याला स्वत:ला समित नाही. पुिाव्यानुसाि असे सुचजवले गेले आहे, की कदाजचत आपल्याला असे वाटते, की आपि munotes.in

Page 43

सामाजिक प्रभाव : इतिाांचे
वततन बदलिे - I
43 खिोखि आहोत, त्यापेक्षा अजधक स्वतांत्र आहोत. पिांतु, अनुरूपता ही सामाजिक िीवनाची एक वस्तुजस्र्ती आहे, की इति िे काही कितात, त्याचे अनुसिि किण्याकडे आपला कल असतो. कािि असे केल्याने आपल्याला अजधक आिामदायक वाटते, िेव्हा आपि इतिाांसािखेच असतो, त्यापेक्षा िेव्हा आपि त्याांच्यापेक्षा वेगळे वागतो. ििी आपि स्वत:ला गदीतून बाहेि उभे असल्याचे पाजहले, तिीही तो एक स्व-वजधतत भ्रम (self-enhancing illusion) असू शकतो. असे जदसून येते, की ििी आपि अनेक परिजस्र्तींत अनुसरिता दशतजवत असलो, तिीही आपि इतिाांच्या कृतींचा आपल्यावि होिाऱ्या प्रभावाच्या व्याप्तीला कमी लेखतो. आपली प्रगती तपासा: १. इतिाांचे वततन बदलण्यामध्ये सामाजिक प्रभावाची भूजमका स्पष्ट किा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. अनुसरितेची व्याख्या _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ३. सामाजिक जनयम आपले वततन प्रभाजवत कितात का? तुमचे उत्ति अनुरूप उदाहििासह सजवस्ति जलहा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ४. अनुसरिता आजि गट-आकाि याांवि टीपा जलहा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ munotes.in

Page 44

सामाजिक मानसशास्त्र
44 ५. इतिाांचे अनुसिि किण्याबाबतीत पुरूष आजि जस्त्रया याांच्यामध्ये काही फिक असेल, ति त्यावि चचात किा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ३.४ साराांश सामाजिक प्रभाव (Social influence) हा िीवनाचा एक सामान्य भाग आहे, जिर्े लोक इतिाांमध्ये त्याांच्या अजभवृत्ती (attitudes), वततन (behaviours) जकांवा धाििा (beliefs) याांसह अनेक मागांनी बदल घडवून आितात. बहुतेकदा लोक सामाजिक जनयमाांनुसाि वततन कितात आजि अनुसरितेकडे त्याांचा कल दशतजवतात. अपेजक्षत परिजस्र्तीत आपि काय किायला हवे, ते कििे, म्हििे अनुसरिता (conformity) होय. एखाद्याने काय किायला हवे आजि काय कििे अत्यावश्यक आहे, या अनुषांगाने सातत्यपूित वततन किण्यासाठी तो एक सामाजिक दबाव (Social pressure) आहे, जयासाठी काही सामाजिक जनयम आहेत. अनुसरिता ही आपल्या बहुताांश िीवनातील एक वस्तुजस्र्ती आहे, िी जवजवध मागांनी केवळ इतिाांच्या गोष्टींचे अनुकिि करून घडते. या प्रजक्रयेत आपि जकती प्रभाजवत झालो आहोत, हे आपि ओळखू शकत नाही. सांशोधक या सांज्ञेला अांतिावलोकन भ्रम (introspection illusion) असे सांबोधतात, जिर्े अनुसरिता नकळतपिे घडते, कािि आपि स्व-पिीक्षि किण्याच्या प्रजक्रयेतून सुटण्याची शक्यता अजधक असते. आपि मािूस म्हिून अनेक क्षेत्राांत अनुसरिता दशतजवत असतो, पि आपल्यावि इतिाांच्या असलेल्या प्रभावाला कमी लेखतो. अनुसरिता जकती प्रमािात घडते, हे ठिजवण्यासाठी अनेक घटक आहेत. यात सुसांगतता (cohesiveness) समाजवष्ट आहे: लोकाांना एखाद्या गटाजवषयी जकांवा गट-आकािाजवषयी वाटिािे आकषति आजि त्या परिजस्र्तीत कायतित असिाऱ्या सामाजिक जनयमाचा प्रकाि म्हििे वितनात्मक (descriptive) जकांवा जनषेधाज्ञात्मक (injunctive). िेव्हा ते आपल्याशी सांबांजधत असतात, तेव्हा आपल्या वततनावि या जनकषाांचा प्रभाव पडण्याची शक्यता असते. आपि दोन महत्त्वाच्या हेतूांमुळे िुळवून घेतो. पजहले, योग्य जकांवा योग्य/बिोबि असण्याची इच्छा (desire to be right) आजि दुसिे म्हििे इतिाांना आवडण्याची इच्छा (desire to be liked by others). या दोन घटकाांमुळे अनुसरिता उद्भवते. वितनात्मक जनयम हे ते जनयम आहेत, िे बहुतेक लोक जवजशष्ट परिजस्र्तीत सहसा काय कितात, हे दशतजवतात, ति एखाद्या जवजशष्ट परिजस्र्तीत काय प्रभावी आहे, याबिल आपल्याला माजहती देऊन येर्ील वततन सामान्यतः प्रभाजवत होते. दुसिीकडे, जनषेधाज्ञात्मक जनयम हे असे जनयम आहेत, िे काय केले पाजहिे, हे जनजदतष्ट कितात - एखाद्या जवजशष्ट परिजस्र्तीत कोित्या वततनास मान्यता जदली िाईल जकांवा नाकािले िाईल. या जनयमाांमुळे आपि सहसा समािजवघातक वततनात गुांतत नाही. munotes.in

Page 45

सामाजिक प्रभाव : इतिाांचे
वततन बदलिे - I
45 अशा अनेक परिजस्र्ती आजि अनेक घटक आहेत, िे लोकाांनी सोबत न िाण्याची जनवड किण्यास काििीभूत ठितात. दुसऱ्या शब्दाांत साांगायचे, ति ते एखाद्या गटासह गैि-जवसांगतीस प्रोत्साजहत कितात. अनुसरितेची एक नकािात्मक बािू ही आहे, की इतििि िे कित आहेत, ते कििे खूप सोपे नसते, ति जक्लष्ट असते. अनुसरितेमुळे लोक कधी कधी त्याांच्या धाििाांशी जवसांगत वततन करू शकतात. मात्र, एखादी व्यक्ती अनुसिि किण्यास जविोध करून जतचे वेगळेपि जकांवा वेगळे व्यजक्तमत्त्व जटकवून ठेवू शकते. तसेच, िीवनातील घटनाांशी जनगडीत बाह्य घटकाांनी स्वत:ला प्रभाजवत होऊ न देता आपल्या िीवनातील घटनाांवि जनयांत्रि ठेवण्याची प्रवृत्तीदेखील लोकाांमध्ये असू शकते. अनुसरिता आजि जतचे परििाम इतके तीव्र आहेत, की ते चाांगल्या लोकाांना वाईट कृत्ये किण्यास प्रवृत्त करू शकतात. अल्पसांख्याांक प्रभावदेखील (Minority influence) अनुसरितेचा एक भाग आहेत. अल्पसांख्याांक अनेक प्रसांगी बहुसांख्याांकाांवि प्रभाव पाडतात. ते यशस्वी होण्यामागची काही काििे, म्हििे १. अल्पसांख्याांक गट-सदस्याांमधील बहुसांख्याांकाांच्या मताांच्या जविोधातील सातत्य, २. कट्टि आजि ताठि सदस्याांना टाळिे, आजि ३. सामान्य सामाजिक परिजस्र्तीत अल्पसांख्याांकाांच्या कायातचे महत्त्व. ३.५ प्रश्न १. अॅश याांनी अनुसरितेवि (conformity) केलेला प्रयोग स्पष्ट किा. २. अनुसरितेला प्रभाजवत कििाऱ्या जवजवध घटकाांवि चचात किा. ३. अ. वितनात्मक (descriptive) आजि जनषेधाज्ञात्मक (injunctive) जनयमाांचे र्ोडक्यात वितन किा. ब. प्रमाजित सामाजिक प्रभाव (normative social influence) म्हििे काय? र्ोडक्यात स्पष्ट किा. ४. आपि कधी कधी सोबत न िािे का जनवडतो? तुमचे उत्ति एका अनुरूप उदाहििाद्वािे सजवस्ति जलहा. ५. लघु-टीपा जलहा. अ. अल्पसांख्याांक प्रभाव (minority influence) ब. अनुसरितेचा पाया क. सामाजिक दबाव (Social pressure) ख. माजहतीिन्य सामाजिक प्रभाव (Informational Social Influence) ३.६ सांदभत Branscombe, N. R. & Baron, R. A., Adapted by Preeti Kapoor (2017). Social Psychology. (14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian reprint 2017  munotes.in

Page 46

सामाजिक मानसशास्त्र
46 ४ सामाजिक प्रभाव : इतराांचे वततन बदलणे - II घटक सांरचना ४.० उजिष्ट्ये ४.१ प्रस्तावना ४.२ अनुपालन ४.२.१ अनुपालनाची मुलभूत तत्त्वे समिून घेणे ४.२.२ अनुपालन कायााची तंत्रे समिून घेणे ४.३ आज्ञाधारकता ४.३.१ प्रयोगशाळेत आज्ञाधारकता ४.३.२ आज्ञाधारक वतानाची घटना समिून घेणे: जवध्वंसक आज्ञाधारकतेचे पररणाम ४.३.३ जनर्हेतुक सामाजिक प्रभाव ४.४ जवध्वंसक आज्ञाधारकतेच्या पररणामकारकतेचा प्रजतकार करणे ४.५ अनुपालन प्राप्त करण्यासाठी दुजमाळतेचा वापर करणे याजवषयी संशोधन आपल्याला काय सांगते? ४.६ सारांश ४.७ प्रश्न ४.८ संदभा ४.० उजिष्ट्ये • अनुपालन समिून घेणे • अनुपालनाच्या तत्त्वांजवषयी जशकणे • इतरांकडून अनुपालन साध्य करून घेण्यासाठी वापरले िाणारे डावपेच ओळखणे • आज्ञाधारकतेचे वतान समिून घेणे ४.१ प्रस्तावना आपण मागील पाठात सामाजिक प्रभाव, सामाजिक अनुसररता यांबिल चचाा केली. लोक का िुळवून घेतात, तयांना तसे करण्यास काय भाग पाडते आजण ते सामान्यतः का सोबत/एकत्र िातात, तयाचप्रमाणे ते ज्या गटाचा भाग असतात, तया गटासोबतदेखील न िाणे का जनवडतात, यांबाबत देखील चचाा केली. या जवषयाच्या सुरूवातीला चचाा केल्याप्रमाणे या पाठात आपण सामाजिक प्रभावाच्या (social influences) आणखी दोन प्रकारांबाबत जशकणार आर्होत, ते म्र्हणिे, अनुपालन (Compliance) आजण आज्ञाधारकता (Obedience). munotes.in

Page 47

सामाजिक प्रभाव : इतरांचे
वतान बदलणे - II
47 ४.२ अनुपालन (COMPLIANCE) अशी कल्पना करा, की तुम्र्हांला तुमच्यासाठी कुणीतरी कार्हीतरी करायला र्हवे आर्हे; तुम्र्ही तया व्यक्तीला तुमच्याशी सर्हमत करण्यासाठी काय कराल? तुम्र्ही यावर जवचार केलात, तर तुम्र्हांला तुमचे काम करून घेण्यास जकंवा तया व्यक्तीकडून तुम्र्हांला “र्होय” वदवून घेण्यास अनेक मागा सापडतील. तुम्र्ही इथे काय करत आर्हात? तुम्र्ही जवजवध युक्ती वापरून केवळ अनुपालन प्राप्त करून घेत आर्हात. र्ही प्रजिया म्र्हणिे तुम्र्ही तुमच्या जवनंतीप्रजत कुणालातरी अनुपालन करावयास लावत आर्हात. अनुपालन र्हा सामाजिक प्रभावाच्या थेट प्रकारांपैकी एक आर्हे, िो जवशेषतः अशा पररजस्थतींमध्ये उद्भवतो जिथे वतान इतरांच्या थेट जवनंतीला प्रजतसाद म्र्हणून बदलते. ४.२.१ अनुपालानाची मुलभूत तत्त्वे समिून घेणे (Understanding the underlying Principles of compliance) एक नावािलेले सामाजिक मानसशास्त्रज्ञ रॉबटा जसयालजदनी यांनी अनुपालन व्यावसाजयकांचा (Compliance professionals) अभ्यास केला आजण तयांना आढळले, की ते तया लोकांपैकी एक र्होते, ज्यांचे यश इतरांकडून “र्होय” वदवून घेण्याच्या तयांच्या क्षमतेवर अवलंबून असते. या लोकांमध्ये जविेते, िाजर्हरातदार, रािकीय प्रचारक, जनधी िमा करणारे इतयादींचा समावेश असतो. जसयालजदनी याांना अनुपालन प्राप्त करून घेण्यासाठी व्यावसाजयकाांकडून वापरली िाणारी सहा मुलभूत तत्त्वे आढळली, ती खालीलप्रमाणे: १. मैत्री जकांवा आवडणे (Friendship or Liking): लोक तयांना आवडणाऱ्या जकंवा तयांच्याशी मैत्री करणाऱ्या व्यक्तींच्या जवनंतीचे पालन करण्याची शक्यता अजधक असते. म्र्हणूनच इतरांना आवडेल अशी कृती करून करून, तयांच्याशी मैत्री जवकजसत करून तयांना अनुपालन करण्यास प्रवृत्त केले िाऊ शकते. २. वचनबद्धता जकांवा सुसांगतता (Commitment or Consistency): िेव्र्हा लोक एखाद्या दृश्याशी जकंवा एखाद्या जस्थतीशी वचनबद्ध असतात, तेव्र्हा सर्हसा सुसंगतपणे वागतात. म्र्हणूनच एखाद्या जवजशष्ट स्थानाशी जकंवा दृष्टीकोनाशी एखाद्याची बांजधलकी वाढवून अनुपालन करण्यास प्रवृत्त केले िाऊ शकते. ३. दुजमतळता (Scarcity): ज्या गोष्टी दुजमाळ असतात, तया सर्हसा इतरांना आवडतात आजण तया मौल्यवान असतात. म्र्हणूनच ‘संधी मयााजदत आर्हेत’ यावर िोर देणाऱ्या प्रयतन करणारी जवनंती करणाऱ्या लोकांचे सवााजधक अनुपालन केले िाते. ४. परस्परभाव (Reciprocity): सवासाधारणपणे, आपण तया लोकांचे अनुपालन करण्यास इच्छुक असतो, ज्यांनी यापूवी आपल्याला सवलत जकंवा उपकार प्रदान केले आर्हेत, तयांच्यापेक्षा ज्यांनी यापूवी असे केलेले नार्ही. munotes.in

Page 48

सामाजिक मानसशास्त्र
48 ५. सामाजिक वैधता (Social Validation) लोकांना बरोबर/अचूक असण्याची जकंवा कार्हीशी इतरांसारखे र्होण्याची इच्छा असते. इतरांसारखेच वागण्याचा एक मागा म्र्हणिे इतरांप्रमाणेच जवचार करणे जकंवा वागणे. यानुसार, आपण कार्ही कृतीच्या जवनंतीचे अनुपालन करण्याची शक्यता अजधक असते, िर ती कृती आपल्या या धारणेशी सुसंगत असेल, की आपल्यासारखेच लोक ते करत आर्हेत. ६. अजधकारी (Authority): लोकांचा कल अजधकारी व्यक्तींचे आज्ञापालन करण्याकडे असतो, िरी तयांना आक्षेपार्हा कृती करण्यास सांजगतले गेले, तरीर्ही. ४.२.२ अनुपालन कायातचे डावपेच समिून घेणे (Understanding tactics of compliance work) आपल्याला िे र्हवे आर्हे, ते इतरांनी मान्य करावे, यासाठी अनेक मागा आर्हेत. पुरावा असे सूजचत करतो, की र्ही तंत्रे अनेकदा यशस्वी र्होतात. जललन आजण लेक यांच्या संशोधनात तयांना आढळले, की आपण या तंत्रांच्या पररणामकारकतेला कमी लेखतो, कारण जवनंती करणाऱ्या लोकांचे लक्ष “र्होय” म्र्हणण्याच्या खचाावर आजण लजययत व्यक्तीने अनुपालन केल्यास र्होणारी अस्वस्थता आजण वेळ यांवर केंजदत केले िाते. तर अशी जवनंती प्राप्तकते लोक ‘नार्ही’ म्र्हणण्याच्या सामाजिक मूल्यावर लक्ष केंजित करतात. दुसऱ्या शबदांत सांगायचे, तर अनुपालन जिंकणे/प्राप्त करणे एखाद्याच्या जवचारांपेक्षा अजधक जक्लष्ट आर्हे, परंतु एखाद्याला काय वाटते, तयापेक्षा र्हेदेखील सोपे असू शकते. अनुपालन तंत्रे र्ही अशी आर्हेत, िी मुख्यत: लोकांना, आपल्याला “र्हो” म्र्हणण्यासाठी वापरली िातात. असे करण्यासाठी अवलंबलेल्या तंत्रांचा समावेश असलेली जवजवध तत्त्वे आर्हेत. मैत्रीचे/आवडीचे तत्त्व (Principle of Friendship/Liking) आपल्याला आवडणाऱ्या व्यक्तींसाठी गोष्टी करण्याचा अनुभव आपण घेतला असेल जकंवा ज्यांच्याशी मैत्री आर्हे, तया गोष्टी करण्याचा अनुभव आपण घेतला असेल, पण अनुपालन साध्य करण्याची र्ही एक पद्धत आर्हे, िी आपण मागील पाठात तपशीलवार पजर्हली आर्हे, जिथे आपण स्वत:ला व्यवस्थाजपत करण्याजवषयी आजण इतरांसाठी अनुकुलपणे सदर करण्याजवषयी चचाा केली र्होती. आवडणे जकांवा मैत्रीच्या आधारे युक्तीतांत्रे : अांतर्ग्तहण (Tactics on the basis of Liking or Friendship: Ingratiation) मागील पाठात पाजर्हल्याप्रमाणे छाप पाडणे (Impression management) आवड (liking) अजभव्यक्तीद्वारे अनुपालनाची शक्यता वाढजवण्यासाठी आपण असंख्य तंत्रे पाजर्हली आर्हेत, म्र्हणिे इतरांवर सकारातमक/ चांगली छाप पाडण्यासाठी जभन्न प्रजिया. िरी या प्रजिया munotes.in

Page 49

सामाजिक प्रभाव : इतरांचे
वतान बदलणे - II
49 स्वत:च एक अंत आर्हेत, छाप पाडण्याची तंत्रे वारंवार एकीकरणाच्या (ingratiation) उिेशाने वापरली िातात. म्र्हणिे, इतरांना आपल्या जवनंतीप्रजत ग्रर्हणशील बनजवणे आजण आपल्या जवनंतींशी सर्हमत र्होण्यास तयांना इच्छुक बनवणे या उिेशाने आपण इतरांना आवडण्याची पजिया. एकीकरणासाठी उतकृष्ट काम करणाऱ्या तंत्रांकडे वळताना, वतामान अभ्यास आजण तयाचे पुनरावलोकन असे दशाजवते, की खुशमस्करीला (flattery) कार्ही जवजशष्ट पद्धतीने इतरांची स्तुती करण्याची प्रजियादेखील म्र्हणतात, िी सवोत्तम काया करते. दुसऱ्या तंत्राला स्व-प्रोतसार्हन (self-promotion) म्र्हणून संबोधले िाते - इतरांना गतकाळातील कतृातवाजवषयी जकंवा सकारातमक वैजशष्ट्यांजवषयी सांगण्याची प्रजिया (उदार्हरणाथा, मी खूप उदारमतवादी आर्हे जकंवा मी खूप उपयुक्त आर्हे). अनुपालनाची शक्यता वाढजवण्यासाठी काम करणारी इतर तंत्रे म्र्हणिे स्वत:चे शारीररक स्वरूप समृद्ध करणे, अनेक सकारातमक अशाजबदक संकेतांचे प्रदशान करणे आजण लजययत लोकांसाठी क्षुल्लक उपकार करणे. आपण मागील पाठात पाजर्हल्याप्रमाणे यांपैकी अनेक तंत्रे ठसे व्यवस्थाजपत करण्याच्या उिेशाने सूजचत केली गेली आर्हेत आजण अनुपालन वाढजवण्यातदेखील यशस्वी आर्हेत, असा जनष्कषा काढणे पुरेसे आर्हे. जशवाय, आपण ज्या मागाांनी इतरांना आपण आवडण्याची इच्छा वाढवू शकतो - आपण करत असलेल्या जवनंतींच्या आधारे इतरांना आपण आवडण्याची शक्यता वाढते. तयामध्ये प्रासंजगक शक्यता ओळखल्या िाणाऱ्या गोष्टी आर्हेत - िे स्वत: आजण तयांच्यामधील जकंजचत आश्चयाकारक आजण सुप्त समानतेकडे लक्ष वेधते. अलीकडील अनेक अभ्यासांमध्ये असे जदसून आले, की संशोधनातील सर्हभागी व्यक्ती, असे अनोळखी लोक - ज्यांचे प्रथम नाव जकंवा वाढजदवस सर्हभागी व्यक्तींशी जमळते-िुळते आर्हेत, अशा लोकांकडून येणाऱ्या लर्हान जवनंतीचे (िसे की दान करणे - doing charity) अनुपालन करण्याची अजधक शक्यता र्होती, तया तुलनेत िेव्र्हा अशा कोणतयार्ही मागाांनी जवनंतीकते तयांच्याशी जमळते-िुळते नव्र्हते. वरवर पार्हता, शक्यतेचे र्हे लर्हान प्रकार एखाद्या व्यक्तीच्या जवनंतीचे पालन करण्याची प्रवृत्ती वाढजवतात जकंवा जवनंती करणाऱ्याशी आवडण्याची भावना वाढजवण्यासाठी काया करतात. सुसांगतता जकांवा वचनबद्धतेचे तत्त्व (Principle of Consistency or Commitment): सुसंगतता जकंवा बांजधलकी या तत्त्वांचे पालन करणे, र्हे “दारात पाय” (the foot in the door) या तंत्रात एखाद्याच्या लर्हानशा जवनंतीला मान्यता देणे समाजवष्ट असते, ज्यामुळे शेवटी पुढील मोठी जवनंती आजण सौम्य-चेंडू (Lowball) प्रजियेशी सर्हमत र्होण्याची शक्यता वाढते. जिथे एकदा व्यक्तीने प्रारंजभक जवनंती मान्य केली, की मूळ अटींमध्ये वाढ र्होते आजण तया व्यक्तीस जतच्या र्हेतुपेक्षा अजधक संमती देण्यात फसजवले िाते. सुसांगतता जकांवा बाांजधलकीच्या आधारे युक्तीतांत्रे: द फूट-इन-द-डोअर आजण सौम्य-चेंडू तांत्र: (Tactics on the basis of Consistency or Commitment: The Foot-in-the-Door and the Lowball technique) आपण कधी पाजर्हले आर्हे का, की आपण खरेदी केंिामधील शॉजपंग मॉलमधील फूड कोटाला भेट देता, िे लोक अन्नाचे जवनामूल्य नमुने देतात, तयांच्याशी संपका साधला िातो? िर र्होय, तर आपण कधी जवचार केला आर्हे का, की ते असे का करतात? याचे उत्तर फारसे munotes.in

Page 50

सामाजिक मानसशास्त्र
50 जक्लष्ट नार्ही. तयांना अगोदरच मार्हीत असते, की एकदा तुम्र्ही तयांची छोटी, मोफत भेट स्वीकारलीत, की शेवटी तुम्र्ही तयांच्या दुकानातून कार्हीतरी जवकत घ्यायला तयार व्र्हाल. अनुपालन प्राप्त करण्याच्या या दृष्टीकोनामागील या मुलभूत संकल्पनेला “दारात पाय” तंत्र (The foot-in-the-door) म्र्हणतात. या तंत्रामध्ये मुळात लोकांना जवनामूल्य नमुन्याच्या तयांच्या लर्हान प्रारंजभक जवनंतीशी सर्हमत करून घेणे समाजवष्ट आर्हे आजण तयानंतर मोठी जवनंती करणे - इजच्छत जवनंती करणे. अनेक अभ्यासाचे पररणामे र्हे तंत्र काया करण्यास सूजचत करतात - अनुपालन वाढजवण्यात यशस्वी र्होऊन सवाांत स्पष्ट प्रश्न ज्यात आपण अडकू शकतो, तो असा असेल, की असे का आर्हे? र्हे तंत्र सुसंगततेच्या तत्त्वावर अवलंबून असल्याने िेथे एकदा लर्हान जवनंतीस र्होय म्र्हटल्यास आपण मोठ्या आजण नंतरच्या जवनंतीना र्होकार देण्याची अजधक शक्यता असते, कारण यास नकार देणे आपल्या मागील वतानाशी सुसंगत असू शकत नार्ही. उदार्हरणाथा, सत्र सुरू झाल्यापासून शाळेत एखादी जमत्र वा मैजत्रण तुमच्या नोट्स उधार घेण्याची कल्पना करून एका व्याख्यानासाठी नोट्ससाठी जवनंती करून सुरुवात करू शकते आजण तयानंतर अखेरीस इतर सवा जवषयांसाठी नोट्स उधार घेण्याची जवनंती तुम्र्हांला करू शकते. या क्षणी, िर आपण तयांचे अनुपालन केले, तर आपण फसण्याची शक्यता अजधक आर्हे, कारण तयांच्या जवनंतीस नकार देणे र्हे तुमच्या सुरूवातीच्या ‘र्होय’शी जवसंगत असू शकते. सुसंगतता/वचनबद्धता या तत्त्वावर आधाररत ‘दारात पाय’ (The foot-in-the-door) र्हे तंत्र केवळ एकच तंत्र नार्ही. याच तत्त्वाखाली येणारे आणखी एक तंत्र म्र्हणिे ‘सौम्य-चेंडू’ (Lowball) प्रजियेचे. र्हे तंत्र अनेकदा ऑटोमोबाईल जविेतयाद्वारे सूजचत केले िाते, ज्यामध्ये ग्रार्हकासमोर खूप चांगल्या व्यवर्हाराचा प्रस्ताव ठेवला िातो आजण ग्रार्हकाने तो प्रस्ताव मान्य केला, की असे कार्हीतरी घडते, ज्यामुळे जविेता करारात बदल करतो आजण तो ग्रार्हकासाठी कमी फायदेशीर ठरतो. उदार्हरणाथा, जविेते तयांनी मांडलेला प्रस्ताव नाकारू शकतात, तकासंगत ग्रार्हकाचा सवाांत अजधक प्रजतसाद म्र्हणिे जनघून िाणे. र्ही पररजस्थती लक्षात घेता तरीर्ही ग्रार्हक अनेकदा करारातील बदल आजण बदलांशी सर्हमत असतात आजण कमी इष्ट आजण फायदेशीर व्यवस्था स्वीकारतात. अशा घटनांच्या वेळी, सुरूवातीला केलेल्या वचनबद्धतेमुळे ग्रार्हकांना नार्ही म्र्हणणे अजधक कठीण र्होते, िरी तयांनी ज्या अटींना प्रथम र्होकार देऊन सर्हमती दशाजवली र्होती, तया समान नव्र्हतया. सौम्य-चेंडू तंत्राच्या यशात प्रारंजभक वचनबद्धतेचे मर्हत्त्व असल्याचा पुरावा संशोधनाद्वारे प्रदान केला गेला आर्हे. या संशोधनात संशोधकांनी जवश्रामालयात रार्हणाऱ्या जवद्यार्थयाांना बोलावून घेतले आजण वंजचत जवद्यार्थयाांसाठी ५ डॉलरच्या जशष्यवृत्तीसाठी योगदान द्यायचे आर्हे का, अशी जवचारणा केली. सौम्य चेंडू तंत्राच्या जस्थतीत जशष्यवृत्तीसाठी योगदान देणाऱ्या जवद्यार्थयाांना स्थाजनक ज्यूस बारमध्ये स्मूदीसाठी जवनामुल्य कूपन जमळेल, असे संशोधकांनी सूजचत केले र्होते. िर सर्हभागी व्यक्तीने देणगी देण्याचे मान्य केले असेल, तर तयांना सर्हभागी व्यक्तींना सांगण्यात आले, की तयांचे कूपन संपले आर्हेत आजण ते तयांना प्रोतसार्हन देऊ शकत नार्हीत. तयानंतर संशोधकांनी जवचारले, की तयांन अिूनर्ही योगदान द्यायचे आर्हे का? दुसऱ्या जस्थतीत (व्यतयय जस्थती) संशोधकांनी सर्हभागी व्यक्तींना प्रारंजभक जवनंती करण्यापूवी, ज्यास ते र्होय जकंवा नार्ही उत्तर देऊ शकतात, तयांना व्यतयय आणला आजण तयांना सूजचत केले, की देणगीसाठी भाग घेतलेल्या लोकांसाठी आणखी कूपन नार्हीत. दुसऱ्या शबदांत, र्हे सौम्य चेंडू जस्थतीसारखेच र्होते, िेथे सर्हभागी व्यक्तींना जनधी दान करण्यासाठी प्रारंजभक munotes.in

Page 51

सामाजिक प्रभाव : इतरांचे
वतान बदलणे - II
51 वचनबद्धता करण्याची संधी नव्र्हती. शेवटी, जतसऱ्या (जनयंत्रण) जस्थतीदरम्यान जवद्यार्थयाांनी जवनामुल्य पेयासंदभाात कोणतार्ही उल्लेख न करता ५ डॉलर देणगी देण्यास सांजगतले. जनकालांवरून असे जदसून आले की देणगी देण्यासाठी इतर कोणतयार्ही दोन अटींपेक्षा अजधक लोक सौम्य चेंडू जस्थतीशी सर्हमत र्होण्याची शक्यता आर्हे. र्हे खालील पररणाम सूजचत करतात, की सौम्य चेंडू प्रजिया वचनबद्धतेच्या तत्त्वावर अवलंबून असते, परंतु िेव्र्हा व्यक्ती तयांच्या सुरूवातीच्या प्रस्तावाला र्होय म्र्हणतात, तेव्र्हा प्रारंजभक सावािजनक वचनबद्धता करतात, तेव्र्हाच ते काया करते की नार्ही? प्रारंजभक वचनबद्धता करून, सर्हभागी व्यक्तींना तयांनी घेतलेल्या जनणायाला बांधील रार्हणे भाग वाटते, िरी तयांना प्रथमत: मान्य करण्यास प्रवृत्त करणाऱ्या अटी यापुढे अजस्ततवात नसतील. परस्परभावाचे तत्त्व (Principle of Reciprocity): परस्परभावाच्या तत्त्वाचे पालन करून चेर्हऱ्यावर दार (The Door-in-the Face) या तंत्रात मोठ्या जवनंतीस नकार देणे समाजवष्ट आर्हे, ज्यामुळे दुसऱ्या लर्हान जवनंतीला सर्हमती जमळण्याची शक्यता वाढते आजण र्ही सवा तंत्रे नार्हीत, जिथे प्रारंजभक मर्हत्त्वपूणा जवनंती केली िाते आजण तया व्यक्तीने तयास प्रजतसाद देण्यापूवी तवररत एक लर्हानशी जवनंती केली िाते. परस्परभावावर आधाररत तांत्रे: द-डोअर-इन-द-फेस आजण “हे तर काहीच नाही” उपगम (Tactics on the basis of Reciprocity: The Door-in-the Face and the “That’s-Not-All” Approach): एव्र्हाना आपल्या सवाांनाच मार्हीत असेल, की परस्परभाव र्हा सामाजिक िीवनाचा एक अजतशय सामान्य जनयम आर्हे. आपण सर्हसा इतरांशी तयांनी आपल्याशी िसे वतान केले, तसे वतान करतो. िर आपण पाजर्हले, की तयांनी आपल्यावर उपकार केले आर्हेत, तर तया मोबदल्यात तयांच्यासाठी कार्हीतरी करणे आपल्याला बंधनकारक वाटू शकते. तयाच वेळी, लोक या घटनेकडे चांगले आजण न्याय्य म्र्हणून पार्हू शकतात. परस्परभावाचे तत्त्व देखील अनुपालन प्राप्त करण्यासाठी अनेक तंत्रांचा आधार प्रदान करते. यांपैकी एक म्र्हणिे दारात पाय या तंत्राच्या अगदी उलट आर्हे, ज्यामध्ये एका लर्हान जवनंतीने सुरूवात करण्याऐविी आजण नंतर मोठ्या जवनंतीपयांत वाढजवण्याऐविी लोक एका खूप मोठ्या जवनंतीसर्ह सुरूवात करून अनुपालन प्राप्त करण्याचा प्रयतन करता आजण नंतर िेव्र्हा ते नाकारले िाते, तेव्र्हा ते एका लर्हान जवनंतीकडे वळतात, िे तयांना इजच्छत र्होते. या तंत्राला चेर्हऱ्यावर दार (The Door-in-the Face) तंत्र असे म्र्हणतात (कारण प्रथम जवनंती करण्यास नकार देणे र्हे जवनंती करणाऱ्याच्या चेर्हऱ्यावर दार लावल्यासारखे वाटते), आजण असंख्य अभ्यास या तंत्राची पररणामकारकता दशाजवतात. उदार्हरणाथा, एका सुप्रजसद्ध प्रयोगात संशोधकांनी मर्हाजवद्यालयीन जवद्यार्थयाांना रस्तयावर थांबण्यास सांजगतले आजण तयांना एक मोठी जवनंती सादर केली, की ते दर आठवड्याला दोन तास बाल-समुपदेशक म्र्हणून काम करू शकतात का? पुढील दोन वषे तयांना पगार न देता. याचा अनुभव आपणा सवाांनाच येत असल्याने र्ही जवनंती कुणीर्ही मान्य केली नार्ही. िेव्र्हा संशोधकांनी तयांची जवनंती खूपच लर्हान व्यक्तीकडे केली, प्राणीसंग्रर्हालयाच्या दोन तासांच्या सर्हलीत ते बालगुन्र्हेगारांचा एक गट घेऊ शकतात का, असे जवचारले, ज्यात सर्हभागी व्यक्तींपैकी ५०% सर्हभागी व्यक्तींनी सर्हमती दशाजवली. याउलट, जनयंत्रण गटातील १७% पेक्षा कमी लोकांनी लर्हान munotes.in

Page 52

सामाजिक मानसशास्त्र
52 जवनंतीला प्रजतसाद जदला, िेव्र्हा प्रथम सादर केल्या गेल्या, तया तुलनेत िेव्र्हा तया मोठ्या जवनंतीनंतर सादर केल्या गेल्या. र्ही युक्ती इंटरनेटवर आजण पररजस्थतीला सामोरे िातानार्ही काम करते, असे नुकतेच आढळून आले आर्हे. एका संशोधनामध्ये संशोधकाने युद्धक्षेत्रांदरम्यान खाणींचे बळी ठरलेल्या मुलांना मदत करण्यासाठी एक संकेतस्थळ (website) तयार केले र्होते. सुमारे ३६०० आजण तयार्हून अजधक लोकांशी संपका साधला गेला आजण तयांना संकेतस्थळाला भेट देण्यासाठी आमंजत्रत केले गेले, ज्यांपैकी १६०७ िणांनी प्रतयक्ष तसे केले. ज्यामध्ये एकदा तयांना एकतर खूप मोठी जवनंती (चेर्हऱ्यावर दार या तंत्राने) प्राप्त झाली, की तयांना समस्येची िाणीव वाढजवण्यासाठी पुढील ६ मजर्हन्यांसाठी दर आठवड्याला २ ते ३ तास स्वयंसेवक म्र्हणून काम करायचे आर्हे का? जनयंत्रण गटातील लोकांना करारानुसार, तया मुलांना मदत करण्यासाठी देणगी देऊ शकतील, असे एक पान पार्हण्याचे आमंत्रण देण्यात आले र्होते. अशी अपेक्षा र्होती, की केवळ कार्ही व्यक्ती मोठ्या जवनंतीस र्होकार देतील - जिथे तयांपैकी फक्त दोघांनीच जवनंती स्वीकारली. येथे मुख्य प्रश्न असा र्होता, की ज्या लोकांना पजर्हली सुरुवातीची जवनंती जमळाली आजण नंतर नाकारली गेली, ते संकेतस्थळाला भेट देऊन देणगी देण्याची प्रजिया सुरू करतील का? जनकालांवरून असे जदसून आले, की ज्यांना चेर्हऱ्यावर दार या तंत्राने संपका करण्यात आला र्होता, तयांची टक्केवारी देणगीच्या पानावर भेट देणाऱ्या आजण देणगी देण्यासाठी जलंकवर जक्लक करणाऱ्या जनयंत्रण गटापेक्षा अजधक र्होती. म्र्हणूनच, स्पष्टपणे, र्ही युक्ती संगणकीय अवकाशात (cyberspace) आजण वैयजक्तकररतया देखील काया करते, असे जदसते. अनुसररता प्राप्त करण्यासाठी संबंजधत तंत्राला “र्हे तर कार्हीच नार्ही/र्हेच सवा कार्ही नार्ही” तंत्र (that's-not-all technique) म्र्हणून संबोधले िाते. या तंत्रात, जनवेदक कार्हीतरी करार गोड करून घेण्यापूवी आजण लजययत व्यक्ती र्होय जकंवा नार्ही र्हा जनणाय करण्यापूवी एक प्रारंजभक जवनंती पाळली िाते - िे फार मोठे प्रोतसार्हन नसते. उदार्हरणाथा, उतपादनाची जकमत कमी करणे, तयाच जकंमतीसाठी कार्हीतरी अजतररक्त देणे. आणखी एक उदार्हरण दूरजचत्रवाणी िाजर्हरातींचे असू शकते, िे वारंवार जवजवध उतपादने प्रदजशात करतात, िे प्रेक्षकांना दूरध्वनी संपका साधण्यास आजण मागणी करण्यास प्रवृत्त करण्यास कार्हीतरी अजतररक्त प्रस्ताव मांडतात - उदार्हरणाथा, जवनामूल्य पाककृती पुस्तक जकंवा जवनामूल्य बरणी/भांडे. अनेक अभ्यास तयांच्या अनौपचाररक जनरीक्षणांवरून असे सूजचत करतात, की र्हे “र्हे तर कार्हीच नार्ही/र्हेच सवा कार्ही नार्ही” तंत्र खरोखरच काया करत नार्ही. असे का घडते? एक शक्यता अशी असू शकते, की र्ही युक्ती परस्परभावाच्या तत्त्वावर आधाररत आर्हे, जिथे या दृजष्टकोनात प्राप्त र्होण्याच्या दुसऱ्या टोकाला असलेले लोक अजतररक्त उतपादनाला सवलत म्र्हणून पार्हतात, ज्यामुळे स्वत:ला सवलतीचे बंधन बनते. पररणामी, तयांनी र्होय म्र्हणण्याची शक्यता अजधक असते. दुजमतळतेचे तत्त्व (Principle of Scarcity): दुजमाळतेच्या तत्त्वाचे पालन करून फायदा प्राप्त करण्यासाठी कठोर पररश्रम करणे, म्र्हणिे एखाद्या वस्तूच्या कमतरतेजवषयी आजण िलद संपणारी मुदत या तंत्राजवषयी एखाद्या व्यक्तीस सूजचत करणे आर्हे, िेथे तया व्यक्तीस सांजगतले िाते, की तयांच्याकडे कार्ही प्रस्तावाचा लाभ घेण्यासाठी मयााजदत वेळ आर्हे. munotes.in

Page 53

सामाजिक प्रभाव : इतरांचे
वतान बदलणे - II
53 दुजमतळतेवर आधाररत तांत्रे: प्राप्त करण्यासाठी कठोर पररश्रम करणे आजण “िलद सांपणारी अांजतम मुदत” तांत्र (Tactics on the basis of Scarcity: Playing Hard to Get and the Fast-Approaching-Deadline Technique) िीवनाचा एक सवासाधारण जनयम असा आर्हे, की ज्या गोष्टी दुजमाळ जकंवा जमळणे दुरापास्त आर्हे, अशा गोष्टी जवपुल प्रमाणात जकंवा सर्हि प्राप्त करता येणाऱ्या गोष्टींपेक्षा अजधक मौल्यवान असल्याचे जदसून येते, ज्यामुळे तयांसाठी आपण अनेकदा अजधक प्रयतन करण्यास जकंवा अजधक खचा करून तया गोष्टी जकंवा पररणाम प्राप्त करण्यासाठी तयार असतो. र्हे तंत्र अनुपालन प्राप्त करण्यासाठी इतर अनेक तंत्रांचा पाया म्र्हणून काया करते. तयांपैकी सवाांत सामान्य म्र्हणिे ते प्राप्त करण्यासाठी कठोर पररश्रम करणे (Playing Hard to Get). या तंत्राचा वापर अनेकदा नोकरीच्या उमेदवारांद्वारे संभाव्य जनयोक्तयांप्रजत तयांचे आकषाण वाढजवण्यासाठी यशस्वीपणे केला िातो, असे जदसून आले आर्हे. तयामुळे तया कमाचाऱ्यांना तया नोकरीकडून प्रस्ताव जमळण्याची शक्यता वाढते. िे लोक या तंत्राचा वापर करतात, ते संभाव्य जनयोक्तयाला इतर संस्थांकडून प्राप्त झालेल्या प्रस्तावांजवषयी माजर्हती देतात आजण र्हे सुजनजश्चत करतात, की तेदेखील योग्य कमाचारी आर्हेत. खरे तर, संशोधनात असे म्र्हटले आर्हे, की या तंत्राची वैधता अनेकदा चांगले काया करते. िे दुजमाळ आर्हे, तयाच्या वस्तुजस्थतीवर आधाररत समान प्रजियेस ‘कपात तत्त्व’ (curtail principle) असे म्र्हणतात आजण ते वारंवार जवभागीय भांडारात सूजचत केले िाते. तया िाजर्हराती एका जवजशष्ट तारखेला संपणाऱ्या जवशेष जविीचा दावा करण्यासाठी अंजतम मुदतीची तंत्रे वापरतात आजण असा दावा करतात, की जकंमती वाढतील, र्हे एक उदार्हरण असू शकते. अनेक घटनांमध्ये वेळेची मयाादा अवैध असते. मुदतीच्या तारखेनंतरर्ही जकंमती वाढत नार्हीत. िर माल जवकला गेला नार्ही, तर संपूणा जकंमती आणखी कमी र्होऊ शकतात. तरीर्ही अशा िाजर्हराती वाचणारे बरेच लोक अशा जवश्वासाने घाईघाईने दुकानात िातात, की र्ही एक चांगली संधी आर्हे, म्र्हणून ती गमावू नये. म्र्हणून िेव्र्हा िेव्र्हा तुम्र्हांला एखादा प्रस्ताव येतो, की “घाई करा, तवरा करा, घड्याळ जटक-जटक करत आर्हे, िे लवकरच थांबेल”, तेव्र्हा सावध व्र्हा. तयांच्या जविीला चालना देण्यासाठी आपण तयांच्यासाठी लयय असू शकता. थोडक्यात, अनुपालन प्राप्त करण्यासाठी अनेक जवजवध तंत्रे आर्हेत, आपल्या इच्छांप्रमाणे इतरांचे वतान बदलणे. तसेच, र्हेदेखील लक्षात ठेवले पाजर्हिे, की असे प्रयतन दोन्र्ही प्रकारे काया करतात: आपण इतरांवर प्रभाव पाडण्याचा प्रयतन करीत असताना तया मोबदल्यात ते सर्हसा आपल्यावर प्रभाव पाडण्याचा प्रयतन करतात. एररक र्हॉफर यांचे र्हे शबद लक्षात ठेवणे नेर्हमीच शर्हाणपणाचे ठरेल, ज्यात असे म्र्हटले र्होते, की “आपण ज्यांच्यावर प्रभाव पडतो, तयांचा आपल्यावर जकती प्रभाव पडतो, याची अजतशयोक्ती करणे कठीण आर्हे”. प्रजतकात्मक सामाजिक प्रभाव: प्रभाजवत करणाऱ्या घटकाांच्या अनुपजस्ितीदरम्यानही प्रभाव कसा उद्भवतो? (Symbolic Social Influence: How Influence Takes Place Even During the Absence of Influencers ) अनेक तंत्रांचा वापर करून लोक आपल्याला िे र्हवे आर्हे, ते बोलायला जकंवा करायला जकंवा जवचार करायला लावतात, यात आश्चया वाटण्यासारखे कार्ही नार्ही, तर तयांच्या उपजस्थतीत आपल्यावर प्रभाव पडतो. तथाजप, वाढतया पुराव्यांचा अथा असा आर्हे, की आपण केवळ munotes.in

Page 54

सामाजिक मानसशास्त्र
54 तयांच्या उपजस्थती दरम्यानच नार्ही, तर तयांच्या अनुपजस्थतीतदेखील इतरांकडून प्रभाजवत र्होतो आजण आपले जवचार जकंवा वतान बदलण्याचा प्रयतन करीत नार्ही. िरी र्हा पुरावा नवीन असला, तरी तयाची मुलभूत कल्पना नार्ही. खरे तर, सामाजिक मानसशास्त्राचा पजर्हल्या पाठ्यपुस्तकातील जलखाणांवर “व्यक्तींच्या जवचारांचा, भावनांचा, आजण वताणुकीचा प्रभाव ज्या प्रकारे र्होतो, ते मागा” अशी केली गेली र्होती. इतरांची वास्तजवक, कजल्पत, जकंवा गजभात उपजस्थती: इतरांनी जनमााण केलेले पररणाम आपल्यासारखे नसतात. इतरांना काय आवडते जकंवा काय र्हवे आर्हे, तयांच्याशी असलेले आपले नातेसंबंध, ते आपले मूल्यमापन कसे करतील, जकंवा आपल्या सध्याच्या कृतींबिल आपण काय जवचार करतो, यावर प्रभाव पाडण्याची समथा क्षमता आपल्या मानजसक प्रजतजनधीतवातून जदसून येते. तयांच्या घटनेबिल आपल्याला िाणीवपूवाक माजर्हती नसतानार्ही तयाचा प्रभाव पडलेला जदसतो. उदार्हरणाथा, एका सुप्रजसद्ध अभ्यासात असे जदसून आले आर्हे, की पदवीधरांच्या संशोधन कल्पनांचे, तयांना सूयमररतया तयांच्या भुवया उंचावणाऱ्या या जवभागाच्या खुचीच्या समोरील भागाच्या संपकाात आणल्यानंतर, तयांचे नकारातमक मूल्यांकन केले गेले. थोडक्यात, खुचीची समोरील बािू इतक्या कमी काळासाठी प्रदजशात करण्यात आली र्होती, की पदवीधरांना ती पजर्हल्याची िाणीवच तयांना नव्र्हती. तरीर्ही, जतच्या नकारातमक र्हावभावांचा तयांच्या स्वत:च्या कामाच्या मूल्यांकनावर मर्हत्त्वपूणा पररणाम झाला. यानंतर सवााजधक प्रश्न असा पडतो, की इतरांच्या मानजसक प्रजतजनजधतवाचा आपल्या जवचारांवर आजण वागणुकीवर कसा प्रभाव पडू शकतो? या प्रजियेमध्ये दोन यंत्रणांचा समावेश आर्हे, असे जदसते, िेथे दोन्र्हीमध्ये ध्येये असू शकतात (िरी तयांना तयांच्याजवषयी माजर्हती नसली, तरीर्ही) ते नातेसंबंधांच्या योिनांना चालना देऊ शकतात - ज्यांच्याशी आपले संबंध आर्हेत, तयांचे मानजसक प्रजतजनजधतव ज्यामध्ये तयांच्या संबंधातील उजिष्ट्येदेखील सजिय र्होतात. उदार्हरणाथा, िर आपण आपल्या शाळेचा जवचार केला, तर चांगले गुण जमळजवण्याचे ध्येय सुरू र्होऊ शकते जकंवा िर आपण आपल्या आईचा जवचार केला, तर तयांना आपला अजभमान वाटण्याचे ध्येय सुरू र्होऊ शकते. या ध्येयांचा पररणाम आपल्या वागणुकीवर आपल्याबिलच्या आपल्या जवचारांवर आजण आपल्याकडून इतरांच्या मूल्यमापनावर र्होतो. उदार्हरणाथा, िर जनरोगी रार्हण्याचे ध्येये सजिय करत असेल, तर आपण काया करण्यास सुरुवात करतो जकंवा शारीररकदृष्ट्या आकषाक देर्हयष्टी असण्याचे ध्येय असल्यास आपण प्रस्ताव केल्यावर फक्त जमठाई नाकारू शकतो. दुसरे असे, की तया व्यक्तीची ध्येये ज्या ध्येयाशी जनगडीत असतात, ती ध्येये इतरांच्या मानजसक उपजस्थतीत आपण साध्य करावीत, अशी तयांची इच्छा असलेल्या उजिष्टांच्या संदभाात सुरू करता येतात. ज्याचा पररणाम जवजवध कायाावरील आपल्या कामजगरीवर आजण इतर गोष्टींसर्ह या उजिष्ट्यांपयांत पोर्होचण्यास सक्षम र्होण्याच्या आपल्या वचनबद्धतेवर र्होऊ शकतो. उदार्हरणाथा, िेव्र्हा आपल्या पालकांजवषयी आपल्या मनात जवचार येतात, तेव्र्हा आपल्याला र्हे मार्हीत असते, की आपण आपल्या शाळेत चांगली कामजगरी करावी, अशी तयांची इच्छा असते आजण या ध्येयाप्रजत असलेल्या आपल्या वचनबद्धतेत वाढ र्होऊ शकते आजण ती सध्या करण्यासाठी आपण अजधक मेर्हनत घेऊ शकतो - जवशेषतः िेव्र्हा आपल्याला ते खूप िवळचे वाटतात. दुसऱ्या शबदांत सांगायचे, तर याची व्याप्ती इतकी असते, जिथे इतर लोक आपल्या जवचारांमध्ये मानजसकररतया उपजस्थती असतात, तयांच्याशी आपले ज्या munotes.in

Page 55

सामाजिक प्रभाव : इतरांचे
वतान बदलणे - II
55 प्रकारचे संबध असतात, तया नातेसंबंधांमध्ये जकंवा ध्येयांमध्ये साध्य करण्याची उजिष्ट्ये, िी लोक साध्य करू इजच्छतात, तयांना उत्तेिन जदले िाऊ शकते, तर या कल्पना आजण ज्ञानरचनांचा आपल्या वतानावर पररणाम र्होऊ शकतो. अलीकडे बऱ्याच वेगवेगळ्या अभ्यासांमध्ये असे पररणाम नोंदवले गेले आर्हेत, परंतु या जवषयावर केलेले संशोधन र्हे जवशेषतः उघड करणारे आर्हे. अशाच एका अभ्यासात जवमानतळावरील लोकांशी संपका साधण्यात आला आजण तयांना चांगल्या जमत्राचा जकंवा सर्हकायााचा जवचार करण्यास सांगण्यात आले. मग, ते ज्या व्यक्तीचा जवचार करत र्होते, तया व्यक्तीची आद्याक्षरे जलर्हून तया व्यक्तीबिलच्या प्रश्नांची सरबत्ती (तयाच्या जकंवा जतच्या जदसण्याचे वणान करा, या व्यक्तीला जकती काळ ओळखत र्होते, जतचे वय, इतयादी) उत्तरे देण्यास सांगण्यात आले. शेवटी, सर्हभागी व्यक्तींना लांबलचक प्रश्नांची उत्तरे देऊन संशोधकाला मदत करण्याच्या तयांच्या इच्छेबिल जवचारले गेले. असे भाकीत करण्यात आले र्होते, की िे एखाद्या जमत्राबिल जवचार करतात, ते मदत करण्यास अजधक तयार र्होतील, कारण जमत्राबिल जवचार केल्यामुळे मदत करण्याचे ध्येय सुरू र्होईल, िे आपण सर्हसा जमत्रांसाठी करतो. नेमके र्हेच घडले. सर्हकाऱ्यांपेक्षा जमत्राबिल जवचार करणारे अजधक लोक मदत करण्यास तयार र्होते. र्हे लक्षात घेणे मर्हत्त्वाचे आर्हे, की सर्हभागींना तयांच्या जमत्राला मदत करण्यास सांजगतले गेले नार्ही, परंतु तयाऐविी तयांना एका अनोळखी व्यक्तीला - म्र्हणिेच ते संशोधक - मदत करण्यास सांगण्यात आले. असे आढळले, की या प्रजियेनंतरर्ही जमत्राच्या जवचारांचा पररणाम तयांच्या सध्याच्या वागणुकीवर झाला. यांसारख्या जनष्कषाांवरून आजण इतर अभ्यासांच्या वाढतया संख्येमध्ये नोंदजवलेल्या जनष्कषाांवरून असे जदसून येते, की िेव्र्हा एखाद्याने पररजस्थतीमध्ये शारीररकररतया उपजस्थत नसतात आजण आपल्यावर प्रभाव पाडण्याचा प्रयतन करतात, तेव्र्हा एखाद्याचा इतरांकडून िोरदार प्रभाव पडू शकतो, िोपयांत ते मानजसकररतया (म्र्हणिेच, आपल्या जवचारांत) उपजस्थत नसतात. आपली प्रगती तपासा: १. अनुपालनाची व्याख्या जलर्हा. अनुपालन कसे काया करते? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. आवडीनुसार सजवस्तर टीप जलर्हा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ३. लोक पालन का करतात? योग्य उदार्हरणांसर्ह आपले उत्तर जवस्तृत जलर्हा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ munotes.in

Page 56

सामाजिक मानसशास्त्र
56 ४.३ आज्ञाधारकता (OBEDIENCE) आज्ञाधारकता र्हा सामाजिक प्रभावाचा सवाांत टोकाचा प्रकार आर्हे, िो अशा पररजस्थतीत उद्भवतो, िेथे लोक इतरांच्या थेट आदेशांना प्रजतसाद म्र्हणून तयांचे वतान बदलतात. िे लोक सर्हसा अशा आज्ञा देतात, तयांच्याकडे तयांची अंमलबिावणी करण्याची साधने असतात. सर्हसा, कायाालये, लष्करी/पोलीस यंत्रणा यांसारख्या व्यवस्थांमध्ये जनयजमतपणे आज्ञाधारकता येते. ४.३.१ प्रयोगशाळेत आज्ञाधारकता (Obedience in the laboratory) स्टॅन्ली जमल्ग्राम यांच्या आज्ञाधारकतेवरील एका अग्रगण्य अभ्यासात जनरपराध बळी पडलेल्या दुसऱ्या व्यक्तीच्या वेदना व यातना सर्हन करण्याच्या प्रयोगकतयााच्या आज्ञेचे पालन केले पाजर्हिे की नार्ही, र्हे ठरवायचे र्होते. सर्हभागी व्यक्तींच्या कायाात प्रतयेक वेळी एखाद्या साध्या जशकण्याच्या कामात चुक झाली, की दुसऱ्या व्यक्तीला/िोडीदाराला जवद्युत धक्का पोर्हचजवणे समाजवष्ट र्होते. वाढतया चुकांमुळे जवद्युत धक्क्यांची तीव्रता १५ व्र्होल्टवरून ४५० व्र्होल्टपयांत वाढत गेली. तथाजप, प्रतयक्षात जशकणाऱ्या िोडीदाराला कधीर्ही धक्का बसला नार्ही. या अभ्यासाच्या जनष्कषाांवरून असे जदसून आले, की सर्हभागी व्यक्तींनी प्रयोगकतयााच्या आज्ञाधारकतेला जवरोध न करता वेदना देण्याच्या आज्ञेचे पालन केले. प्रयोगकतयााच्या आज्ञा नाकारल्यानंतरर्ही िेव्र्हा सर्हभागी व्यक्तींना तयांचे पालन करण्याचे आदेश देण्यात आले, तेव्र्हा ते तयाच्या दबावाखाली आले आजण ते पालन करत राजर्हले. संशोधनात सर्हभागी झालेल्या व्यक्तींच्या र्हक्कांचे आजण जर्हताचे संरक्षण करण्यासाठी मानसशास्त्रात कठोर मागादशाक तत्त्वे तयार केलेली असतानादेखील जनतीमत्तेचे उल्लंघन केल्यामुळे र्हे संशोधन वादग्रस्त ठरले. ४.३.२ आज्ञाधारक वततनाची घटना समिून घेणे: जवध्वांसक आज्ञाधारकतेचे पररणाम (Understanding Occurrence of Obedient behaviour: Effects of Destructive Obedience) जवजवध प्रयोगांतील जवषय आजण प्रयोगशाळे बार्हेरील दु:खद पररजस्थतीतील अनेक व्यक्ती या सामाजिक प्रभावाच्या प्रबळ रुपाला बळी पडण्यास का तयार र्होतात? अशा प्रकारची आज्ञाधारकता का आर्हे? नमूद केलेले खालील घटक तयात भूजमका बिावतात: १. िबाबदारीचे र्हस्तांतरण र्ही िीवनातील बऱ्याच पररजस्थतींमध्ये मुलभूत घटना आर्हे. िूर जकंवा कठोर मागाांचे पालन केल्यावर अनेकिण अशी उत्तरे देतात, िसे की “मी केवळ आदेशांचे पालन करत र्होतो”, र्ही बचावातमक यंत्रणा (defense mechanism) आर्हे. र्ही वस्तुजस्थती लक्षात घेता, अनपेजक्षतपणे पुष्कळ लोक आज्ञा पाळण्याकडे झुकतात; कारण तयांना तयांच्या कृतयांसाठी िबाबदार धरले िात नार्ही. २. अजधकार असलेल्या व्यक्तींकडे बर्हुधा तयांच्या जस्थतीची जकंवा दृश्य जबल्ल्याची/ बॅिची जचन्र्हे असतात. यामध्ये जवशेष गणवेश, जचन्र्ह, पदव्या, आजण ततसम प्रजतकांचा munotes.in

Page 57

सामाजिक प्रभाव : इतरांचे
वतान बदलणे - II
57 समावेश असतो. प्रभारी कोण आर्हे, याजवषयी अशा स्पष्ट स्मरणपत्रे पाजर्हल्यानंतर बर्हुतेक लोकांना तयांचे पालन करण्यास जवरोध करणे कठीण िाते. ३. सुरूवातीला आज्ञा जकंवा केलेल्या जवनंती सौम्य कृतीसाठी असतात, परंतु नंतर ते अपेक्षांसर्ह अजधक टोकाच्या आजण धोकादायक वतानापयांत वाढते. इतर शबदांत सांगायचे झाले, तर प्रभावाच्या लययांचा प्रजतकार र्होऊ शकतो, अशी अपेक्षा असेल, तर प्राजधकरणाच्या आकृतीच्या आदेशांची तीव्रता र्हळूर्हळू वाढू शकते. ४. जवध्वंसक आज्ञाधारकातेशी संबंजधत असलेल्या अनेक पररजस्थतींतील घटना फार लवकर पुढे सरकतात. जनदशानांचे रुपांतर दंगलीत र्होते जकंवा अटक केल्यामुळे अचानक मोठ्या प्रमाणात मारर्हाण जकंवा र्हतयेत रुपांतर र्होते. अशा घटनांच्या वेगवान गतीमुळे सर्हभागी व्यक्तींना जवचार करण्यासाठी कमी वेळ जमळतो. लोकांना आज्ञापालन करण्याचे आदेश जदले िातात आजण िवळिवळ आपोआपच ते तसे करतात. ४.३.३ जनहेतुक सामाजिक प्रभाव (Unintentional Social Influence) अनुसररता (conformity), अनुपालन (compliance) आजण आज्ञाधारकता (obedience) यांसारख्या सामाजिक प्रभावांचे एक मुलभूत वैजशष्ट्य समान आर्हे, ते म्र्हणिे इतरांच्या जवचारांमध्ये आजण वतानात बदल घडवून आणण्यासाठी एक जकंवा अजधक लोकांनी र्हेतुपुरस्सर प्रयतनपूवाक सर्हभाग घेणे. िरी अनुसररता या संदभाात अनुपालन आजण आज्ञाधारकतेपेक्षा जभन्न आर्हे, असे वाटत असले, तरीर्ही तयात इतरांना प्रभाजवत करण्याचा र्हेतू समाजवष्ट आर्हे. जशवाय, संशोधनात असे आढळले आर्हे, की जनर्हेतुक सामाजिक प्रभाव असणे सामान्य आर्हे. आता आपण अशा अनेक मागाांचे वणान पार्हणार आर्होत, ज्यांत र्हे शक्य आर्हे आजण र्हे अनेकदा घडते: १. भावजनक सांसगत (Emotional Contagion): र्हे एक सामाजिक प्रभावाचे अजतशय व्यापक आजण मुलभूत स्वरूप आर्हे. भावजनक संसगा तेव्र्हा उद्भवतो, िेव्र्हा एखाद्याच्या भाव-भावनांवर इतरांचा प्रभाव र्होतो, िरी तयांचा अशा प्रकारे पररणाम करण्याचा र्हेतू नसला तरीर्ही. उदार्हरणाथा, बाळाला र्हसताना पार्हून आनंदाची भावना अनुभवणे. २. प्रजतकात्मक सामाजिक प्रभाव (Symbolic Social Influence): सामाजिक प्रभावाचा र्हा प्रकार असे सूजचत करतो, की एखाद्या जवजशष्ट दृश्यात शारीररकररतया अनुपजस्थत असतानार्ही एखाद्या व्यक्तीवर प्रबळ प्रभाव र्होऊ शकतो आजण िोपयांत ते आपल्या जवचारांमध्ये मानजसकररतया उपजस्थत नसतात, तोपयांत ते आपल्यावर पररणाम करण्याचा प्रयतन करतात. ३. अनुकरण: इतराांचे जनरीक्षण करणे जशकणे (Modelling: Learning from Observing others): र्हा सामाजिक प्रभावाचा तो प्रकार आर्हे, जिथे लोक अनुकरणाद्वारे जकंवा जनरीक्षणातमक अध्ययनाद्वारे जशकतात. जिथे आपण सर्हसा इतरांच्या कृतींचे munotes.in

Page 58

सामाजिक मानसशास्त्र
58 जनरीक्षण करून जशकतो आजण नंतर तयांनी िे केले तयाचीच नक्कल करतो. अशा प्रकारे नक्कल र्हा अनुकरणाचा आणखी एक प्रकार, ज्यात प्रजतरूप अनुसरण () आजण जनरीक्षणातमक अध्ययनाचे सवा फायदे आर्हेत. याची एक नकारातमक बािू अशी आर्हे, की कोणालार्ही इतरांची नक्कल करण्यासाठी आरोजपत व्र्हायचे नसते. ४.४ जवध्वांसक आज्ञाधारकतेच्या पररणामकारकतेचा प्रजतकार करणे (RESISTING THE EFFECTIVENESS OF DESTRUCTIVE OBEDIENCE) लोकांच्या अजधकाराचे पालन करण्याच्या प्रवृत्तीला िबाबदार असलेल्या कार्ही घटकांचा आपण जवचार केला आर्हे. तेव्र्हा येथे एक संबंजधत प्रश्न उपजस्थत रार्हतो, की या प्रकारच्या सामाजिक प्रभावाचा प्रजतकार कसा केला िाऊ शकतो? या बाबतीत उपयुक्त अशी अनेक व्यूर्हतंत्रे असू शकतात. पजर्हली गोष्ट म्र्हणिे, उच्च अजधकारी व्यक्तींकडून येणाऱ्या आदेशांच्या संपकाात येणाऱ्या व्यक्तींना र्ही आठवण करून जदली िाऊ शकते, की जनमााण झालेल्या र्हानीला अजधकारी व्यक्ती नार्ही, तर तया स्वत: िबाबदार आर्हेत. अशा पररजस्थतींत असे जनरीक्षणात आले आर्हे, की आज्ञापालन करण्याच्या प्रवृत्तीमध्ये प्रचंड घट र्होते. दुसरे, एका क्षणाला व्यक्तींना स्पष्ट जनदेश जदले िाऊ शकतात, की जवध्वंसक आज्ञांना तयांनी पूणापणे समजपात र्होणे योग्य नार्ही. एक प्रभावी प्रजिया म्र्हणिे व्यक्तींना अवज्ञा दशाजवणाऱ्या प्रजतकृती व्यक्तींच्या कृतींच्या संपकाात येणे, म्र्हणिे िे लोक अजधकारी व्यक्तींच्या आज्ञेचे पालन करण्यास नकार देतात. संशोधनाच्या जनष्कषा असे दशाजवतात, की अशा प्रकारच्या प्रजतकृती व्यक्तींची ओळख करून जदल्यास जनजवावाद आज्ञाधारकता कमी र्होऊ शकते, परंतु नेर्हमीच असे र्होईल असे नार्ही. जतसरे म्र्हणिे, िेव्र्हा या अजधकारी व्यक्तींच्या र्हेतूंवर आजण कौशल्यांवर प्रश्नजचन्र्ह उपजस्थत केले िाते, तेव्र्हा प्रभावाचा प्रजतकार करणे सोपे र्होऊ शकते, िसे की पररजस्थतीच्या योग्यतेबिल जनणाय घेण्यासाठी तया जठकाणचे अजधकारी अजधक चांगल्या पदांवर आर्हेत, की नार्हीत? तयांच्या आज्ञेमागे काय र्हेतू आर्हेत – तया तयांच्या स्वाथी लाभासाठी आर्हेत की तयामागे सामाजिक लाभाचे ध्येय आर्हे? अखेरीस, अंध आज्ञाधारकतेसाठी आज्ञा देण्यासाठी अजधकारी व्यक्तींच्या सामर्थयााजवषयीचे ज्ञान र्हे तयांना स्वत:ला उपयुक्त ठरेल. ४.५ अनुपालन प्राप्त करण्यासाठी दुजमतळतेचा वापर करणे याजवषयी सांशोधन आपल्याला काय साांगते? (WHAT RESEARCH TELLS US ABOUT USING SCARCITY TO GAIN COMPLIANCE?) आपल्याला कदाजचत आपल्या अनुभवावरून र्हे मार्हीत असेल, की अनुपालन प्राप्त करण्याची तंत्रे अनेकदा वेगवेगळ्या पररजस्थतींत यशस्वी र्होऊ शकतात. उदार्हरणाथा, एखाद्याला कार्हीतरी खरेदी करण्यासाठी पटवून देणे. तथाजप, अशा कार्ही पररजस्थती आर्हेत, ज्यांमध्येदेखील र्ही तंत्रे लागू केली िातात आजण ज्याबिल कदाजचत आपण जवचारसुद्धा केला नसेल, ते म्र्हणिे आपल्याला र्हवी असलेली नोकरी जमळजवतानाचा अनुभव. यामध्ये munotes.in

Page 59

सामाजिक प्रभाव : इतरांचे
वतान बदलणे - II
59 खुशमस्करी स्वभाव - प्रस्ताव ठेवणाऱ्या संस्था जकंवा मुलाखत घेणाऱ्या व्यक्तीबिल सकारातमक जटप्पण्या करणे समाजवष्ट असू शकते. तथाजप, दुजमाळतेशी संबंजधत तंत्रे िर योग्य प्रकारे वापरली गेली, तर या संदभाात ती अजधक चांगले काया करू शकतात. उदार्हरणाथा, तुम्र्ही सूजचत करू शकता, की तुम्र्ही अनेक वेगवेगळ्या नोकऱ्यांजवषयी जवचार करत आर्हात आजण अगोदरच एका नोकरीसाठी तुमची जनवड झाली आर्हे. र्हे तुमच्या जनयोक्तयांना सूजचत करेल, की तुम्र्ही एक आकषाक उमेदवार आर्हात. जशवाय, आपल्याला लवकरच जनणाय घ्यावा लागेल, असे तयांना सांगणे र्हे तुम्र्ही लवकरच अनुपलबध र्होऊ शकता, र्हे िाणून मुलाखत घेणाऱ्यास नोकरीचा प्रस्ताव ठेवण्यास “र्होय” म्र्हणण्यासाठी दबाव आणू शकते. अशा प्रकारे इतरांना िे र्हवे आर्हे, ते दुजमाळ आर्हे आजण ते जमळवणे कठीण आर्हे, र्हे इतरांना पटवून देणे यावर दुजमाळतेचे तत्त्व आधारलेले आर्हे. र्हे अगदी वेगळ्या संदभाात म्र्हणिे प्रेमकथेलार्ही लागू केले िाऊ शकते. येथे ऐजतर्हाजसक घटनांप्रमाणे खेळ तंत्राचा वापर करणे कठीण आर्हे. यामध्ये एक िोडीदार म्र्हणून तुम्र्ही ज्या व्यक्तीची मनापासून इच्छा बाळगता, तया व्यक्तीने असा जवश्वास ठेवणे समाजवष्ट र्होते, की तुम्र्ही इतर अनेक लोकांद्वारे आकषाक असल्याचे ऐकण्यात आले, तयामुळे स्पधाा असल्याने तया व्यक्तीला तुमचे प्रेम जिंकणे कठीण िाते. तथाजप, र्हे तंत्र नेर्हमीच काया करू शकत नार्ही. याबाबतीत ते कधी कधी संभाव्य भागीदारांना परावृत्तदेखील करू शकते. तयामुळे ते कधी कधी प्रभावी र्होते. आपली प्रगती तपासा: १. आज्ञाधारकातेची (obedience) व्याख्या सांगा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. तुमच्या मते, कोणतया प्रकारचे अजधकार आज्ञाधारकता जनमााण करण्यात यशस्वी र्होतात? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ३. प्रजतकातमक सामाजिक प्रभावाची (symbolic social influence) सजवस्तर नोंद जलर्हा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ munotes.in

Page 60

सामाजिक मानसशास्त्र
60 ४. जनर्हेतुक सामाजिक प्रभावाचे (unintentional social influence) वणान करा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ४.६ साराांश अनुपालन (compliance) म्र्हणिे एखाद्याच्या जवनंतीला र्होकार देणे. एखाद्याकडून अनुपालन प्राप्त करून घेण्यासाठी जवजवध युक्ती वापरल्या िातात. यांतील तंत्रे अनुपालनाच्या जवजवध तंत्रांवर आधाररत आर्हेत. सुसंगततेच्या तत्त्वावर आधाररत एक तंत्र म्र्हणिे दारात पाय तंत्र (foot in the door technique) आजण लोबॉल पद्धती (lowball procedure). याउलट, दुसरा परस्पर-संबंधांच्या तत्त्वावर आधाररत द-डोअर-इन-द-फेस (door in the face) तंत्र आजण “र्हे तर कार्हीच नार्ही/र्हेच सवा कार्ही नार्ही” (that's not all) र्ही तंत्रे. याजशवाय, दुजमाळता या तत्त्वावर आधाररत कार्ही युक्ती आजण अंजतम मुदतीचे तंत्रदेखील वापरली िातात. आज्ञाधारकता (obedience) र्हा एक प्रकारचा सामाजिक प्रभाव आर्हे, जिथे एका व्यक्तीकडून एक जकंवा अजधक व्यक्तींना कार्हीतरी कृती करण्यासाठी आदेश जदले िातात. जवध्वंसक आज्ञाधारकतेकडे नेणारे अनेक घटक आर्हेत आजण तयाला प्रजतबंध करण्यासाठी लोकांना एका मयाादेपलीकडे जनमााण र्होणाऱ्या र्हानीजवषयी, एखाद्याला इिा करण्याच्या अयोग्यतेबिल, आजण अजधकारी व्यक्तीच्या र्हेतूची िाणीव करून देणे आजण या क्षेत्रात झालेल्या संशोधनाबिल तयांना माजर्हती देणे यांचा समावेश आर्हे. कधी कधी लोक कोणतयार्ही र्हेतुजशवाय आपल्यावर प्रभाव पाडत असतात, ज्याला जनर्हेतुक सामाजिक प्रभाव (unintentional social influence) म्र्हणतात. र्हा प्रभाव भावजनक संसगा (emotional contagion), प्रजतकातमक सामाजिक प्रभाव (symbolic social influence) आजण प्रजतकृती-अनुसरण (modelling) या मागाांनीसुद्धा आपल्यावर प्रभाव र्होत असतो. ४.७ प्रश्न १. जनर्हेतुक सामाजिक प्रभाव (unintentional social influence) यावर तपशीलवार चचाा करा. २. अनुरूप उदार्हरणासर्ह अनुपालनाच्या (compliance) जभन्न तत्त्वांचे वणान करा. ३. अ. अनुपालनाची संकल्पना थोडक्यात स्पष्ट करा. ब. लोक अनुपालन प्राप्त करण्यास दुजमाळतेचा (scarcity) वापर कसा करतात? munotes.in

Page 61

सामाजिक प्रभाव : इतरांचे
वतान बदलणे - II
61 ४. जवध्वंसक आज्ञाधारकतेवर जमल्ग्राम यांच्या प्रयोगाच्या सार्हाय्याने टीपा जलर्हा. ५. लघु टीपा जलर्हा: अ. अनुपालनाची तंत्रे (Tactics of compliance) ब. भावजनक संसगा (Emotional contagion) क. प्रजतरूप अनुसरण (Modeling) ड. आज्ञाधारक वतानाची घटना (Occurrence of obedient behavior) ४.८ सांदभत १. Branscombe, N. R. & Baron, R. A., Adapted by Preeti Kapoor (2017). Social Psychology. (14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian reprint 2017  munotes.in

Page 62

सामाजिक मानसशास्त्र
62 ५ आक्रमकता : त्याचे स्वरूप, कारणे आणण णियंत्रण – I घटक संरचिा ५.० उजिष्ट्ये ५.१ प्रस्तावना ५.२ आक्रमकताजवषयक दृजष्टकोन ५.२.१ िैजवक घटकाांची भूजमका ५.२.२ गरि जसद्ाांत ५.२.३ आक्रमकतेचे आधुजनक जसद्ाांत ५.३ आक्रमकतेची कारणे ५.३.१ आक्रमकतेचे मूळ: वैफल्य आजण जचथावणी ५.३.२ आक्रमकतेची सामाजिक कारणे ५.३.३ आक्रमकतेची वैयजिक कारणे ५.३.४ आक्रमकतेची पररजस्थतीिन्य कारणे ५.४ साराांश ५.५ प्रश्न ५.६ सांदभभ ५.० उणिष्ट्ये हा घटक वाचल्यानांतर तुम्हाला समिेल- • आक्रमकतेचे स्वरूप • आक्रमकतेचे जवरोधाभासी सैद्ाांजतक दृजष्टकोन • आक्रमकतेचे जवजवध स्रोत आजण कारणे ५.१ प्रस्ताविा मानव आजण प्राणी याांच्यासाठी आक्रमकता व जहांसाचार नवीन नाही. प्राचीन काळापासून म्हणिेच अगदी िेव्हापासून मानव हा गुहेमध्ये राहत होता, तेव्हापासूनच आक्रमकता हा आपल्या दैनांजदन िीवनाचाच एक भाग मानला िात आहे. युद् आजण अत्याचार या स्वरूपातील गांभीर आक्रमकता ते सौम्य स्वरूपातील आक्रमकता, याांना इजतहाससुद्ा साक्षी आहे. आक्रमकता ही एका व्यिीकडून दुसऱ्या व्यिीजवरुद् (उदा. पत्नीला मारहाण करणारा munotes.in

Page 63

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
63 पती; दुसऱ् या व्यिीवर हल्ला करणारी अनोळखी व्यिी, िसे की िेजसका लाल केस इ.), एका व्यिीने इतर अनेक व्यिींजवरुद् (उदा. दहशतवादी हल्ला), अनेक व्यिींकडून एका व्यिीजवरुद् (उदा. िमावाकडून हत्या - mob lynching, सामूजहक बलात्कार - तुम्हाला जनभभया प्रकरण आठवत असेल) जकांवा लोकाांच्या एका गटाने दुसऱ् या गटावर आक्रमण करणारे लोक (उदा. टोळीयुद्, रस्त्यावरील मारामारी, दोन देशाांमधील युद्े इ.) अशा स्वरूपाांत असू शकते. वतभमानपत्र, दूरजचत्रवाणी, इांटरनेट आक्रमकतेच्या बातम्याांनी भरलेले असतात म्हणिेच आक्रमकता आजण जहांसा कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात कायम राहते. तांत्रज्ञानात प्रगती झालेली असून आजण दयाळूपणा आजण शाांततेच्या सामाजिक जनयमाांसह प्रगत सांस्कृती असूनदेखील, ही एक वस्तुजस्थती आहे, की आक्रमकता हा आपल्या िीवनाचा एक खूपच सामान्य भाग आहे आजण तो कमी होण्याऐविी प्रबळ होत चालला आहे. युद्े, नरसांहार आजण सामूजहक हत्याांच्या बाबतीत २० वे शतक हे मानवी अजस्तत्वातील कोणत्याही शतकातील सवाभत जहांसक शतक मानले िाते आजण २१ वे शतक अगदी क्रूरतेचा आकार घेत आहे. आक्रमकता ही कोणत्याही समािासाठी अत्यांत हाजनकारक असते. त्यामळे आक्रमकतेची व्यापकता आजण मानवी िीवनाची मूल्ये पाहता सामाजिक मानसशास्त्रज्ञाांना हे समिून घेणे महत्वाचे आहे, की आक्रमकता म्हणिे काय, ती का घडते, आजण आक्रमकतेत कोणते घटक समाजवष्ट केले िाऊ शकतात. सध्याच्या घटकात आम्ही स्वभाव आजण आक्रमकतेची कारणे या घटकाांवर चचाभ करणार आहोत. आक्रमकतेच्या सैद्ाांजतक स्पष्टीकरणाांवर लक्ष ठेवण्यापूवी आक्रमकता नेमकी काय आहे, हे आपण पाहणार आहोत. सामाजिक मानसशास्त्रज्ञ आक्रमकतेची व्याख्या ‘असे वतभन, ज्याचा उिेश दुसरी व्यिी, जिला स्वत:ला हानी करून घेण्यास इच्छुक नाही, जतला हानी करणे आहे’ अशी करतात (बॅरन आजण ररचडभसन, १९९४) या व्याख्येतील सवाांत महत्त्वाचे मुिे आहेत - अ) आक्रमकता हेतुपुरस्सर असते ब) पीजडताला हानी टाळायची असते . प्रस्तुत व्याख्येमध्ये मुख्य शब्द हेतू हा आहे. दुसऱ्या व्यिीला दुखावण्याच्या कृतीचे वणभन, ‘हेतूवर आधाररत मदत करणारे वतभन जकांवा आक्रमक वतभन’ असे केले िाऊ शकते. उदाहरणाथभ, एखाद्या दरोडेखोर व्यिीने लुटमार करण्याच्या हेतूने एखाद्या व्यिीवर चाकूने वार केला व पीजडत व्यिीने स्वतःला वाचवण्याचा प्रयत्न केला असेल, तर त्यास आक्रमक वतभन म्हणता येईल. दुसरीकडे, एखादा डॉक्टर एखाद्या व्यिीला त्याच्या आिारातून बरे करण्यासाठी त्याचे पोटदेखील कापू शकतो (शस्त्रजक्रया करणे), आजण बळी (victim) अस्वस्थ अवस्थेत असू शकते, परांतु ते टाळण्याचा प्रयत्न करत नाही, त्यामुळे यास आक्रमक वतभन म्हणता येणार नाही. एखाद्या व्यिीने चुकून दुसऱ् या व्यिीला इिा केली, तरदेखील त्याला आक्रमक वतभन म्हणता येणार नाही. उदाहरणाथभ, जक्रकेटच्या खेळात गोलांदािाने उसळी चेंडू टाकल्यामुळे फलांदािाच्या चेहऱ्याला मार लागू शकतो, परांतु तरीही त्याला आक्रमक कृती म्हणता येणार नाही, कारण गोलांदािाचा हेतू हा फलांदािाला इिा करणे असा munotes.in

Page 64

सामाजिक मानसशास्त्र
64 मुळीच नसतो. आक्रमकता अनेक प्रकारच्या माध्यमाांतून घडू शकते. उदाहरणाथभ, आक्रमकता ही शारीररक (physical) असू शकते, िसे की वार करणे, गोळीबार करणे, चापट मारणे, मारहाण करणे इत्यादी. तसेच, आक्रमकता अ-शारीररक (nonphysical) देखील असू शकते. उदाहरणाथभ, शाजब्दक आक्रमकता (ओरडणे, जकांचाळणे, नाव पुकारणे इ.), नातेसांबांध-जनगडीत (relational) जकांवा सामाजिक आक्रमकता, िसे की ररकामटेकड्या गप्पागोष्टी करणे (gossiping), दुलभक्ष करणे, अफवा पसरवणे, इतराांच्या अनुपजस्थत त्याांच्याबिल वाईट बोलणे, लोकाांना पाठीमागे एकमेकाांच्या जवरोधात भडकावणे, गुांडजगरी, िात, रांग, पांथ, धमभ, राष्ट्रीयत्व इत्यादींच्या आधारावर भेदभाव करणे इत्यादी असू शकते. प्रजसद्ी जमळजवण्यासाठी आजण स्वतःचे वचभस्व प्रस्थाजपत करण्यासाठी दहशतवादी अनेक जनष्ट्पाप लोकाांची हत्या करतात. लोकाांच्या मनात भीती जकांवा आक्रमकता प्रत्यक्ष जकांवा अप्रत्यक्ष असू शकते. उदाहरणाथभ, एक व्यिी दुसऱ्या व्यिीला थेट इिा करून जकांवा जतची मालमत्ता, जप्रयिन याांना इिा करून त्या व्यिीच्या प्रजतष्ठेला कलांक लावूनदेखील आक्रमक वतभन करू शकते इत्यादी. इतराांची सांमती जकांवा माजहती याजशवाय त्याांच्या गोपनीयतेवर आक्रमण करणे, मालकी हक्काचे उल्लांघन (copyright violations) हेदेखील एक प्रकारे आक्रमकतेचे स्वरूप आहे. ५.२ आक्रमकतेचे दृणष्टकोि (PERSPECTIVES ON AGGRESSION) अनेक मानसशास्त्रज्ञ लोक आक्रमक का होतात, हे समिून घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत. याांपैकी काही महत्त्वाच्या, िुन्या तसेच अगदी अलीकडील दृजष्टकोनाांपासून सुरूवात करूया: ५.२.१ जैणवक घटकांची भूणमका (The Role of Biological Factors) एकोणीसाव्या शतकात आक्रमकतेशी सांबांजधत सवाांत लोकजप्रय जसद्ाांताांपैकी एक जसद्ाांत होता, तो म्हणिे ‘अंत:प्रेरणा णसद्ांत’ (instinctive theory). माणसाच्या आक्रमक वृत्तीचे स्पष्टीकरण देणारा हा सवाांत िुना व प्रस्थाजपत जसद्ाांत आहे. या जसद्ाांतानुसार, मानव मूलत: आक्रमक असतो, तो त्याचा नैसजगभक गुणधमभ आहे. म्हणिेच मानव आक्रमक स्वभावाचा असून ती त्याची सहिप्रवृत्ती आहे. फ्रॉईड हे या युजिवादाचा सवाांत प्रबळ समथभक होते. त्याांचा असा जवश्वास होता, की मानवाांमध्ये िगण्याची उमी (Libido) आजण मरण्याची उमी (Thanatos) दोन्ही प्रवृत्ती असतात. आक्रमकता ही मृत्यु-इच्छेतून (death wish) जनमाभण होते. त्याांचा अशी धारणा होती, की मृत्यू-उमी ही सुरूवातीला स्वत:कडे जनदेजशत असते, आपली स्वत:ला नष्ट करण्याची इच्छा असते, परांतु िीवन-उमी ही मृत्यू-उमीला जवरोध करते आजण जवध्वांसक आवेग (destructive urges) आक्रमक कृतींद्वारे इतराांकडे वळवून िीवनाचे रक्षण करते (फ्रॉईड, १९१७/१९६१). नोबेल पुरस्कार जविेते आचार/स्वभावशास्त्रज्ञ (ethologist) लॉरेन्झ (१९६६) याांनी फ्रॉईड याांच्याशी सहमत होते आजण त्याांची अशी धारणा होती, की आक्रमकता ही ‘सांघषभ उमी’तून (fighting instinct) जनमाभण होते. जललन आजण त्याांचे सहकारी इ. (२०१२) असे सुचवले की टेस्टोस्टेरॉन (पुरुष लैंजगक सांप्रेरक) देखील आक्रमकतेसाठी िबाबदार आहे. त्याांनी सॉकर खेळ खेळणाऱ्या खेळाडूांच्या टेस्टोस्टेरॉनच्या पातळीचे मापन केले, तेव्हा खेळाच्या शेवटी त्याांना असे आढळले, की िेव्हा त्याांनी अनोळखी लोकाांजवरुद् सामने जिांकले होते, तेव्हा त्याांच्या टेस्टोस्टेरॉनची पातळी munotes.in

Page 65

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
65 वाढली आहे. परांतु िेव्हा ते त्याांच्या जमत्राांजवरुद् सामने जिांकले जकांवा अनोळखी व्यिींजवरुद् सामने गमावले, तेव्हा मात्र टेस्टोस्टेरॉनची पातळी वाढली नाही. त्यामुळे एखादी व्यिी असा युजिवाद करू शकते, की इतराांना पराभूत करताना इजच्छत िोडीदार (desirable mates) जमळवण्याचा हा एक मागभ आहे व दुसरा मागभ स्पधाभ जिांकणे हा आहे. केवळ स्पधाभ जिांकल्याने टेस्टोस्टेरॉन पातळी वाढते, िे पररणामी इजच्छत िोडीदार जमळवण्याची त्याांची इच्छा वाढवते. जिस्केजव्हजशअस आजण इतर (२००९) याांनी अभ्यासातून असे सुचवले, की पुरुषाांनी एखाद्या आकषभक स्त्रीला भेटण्याची कथा िरी वाचली, तरी त्याांच्यात सांभोगाची प्रेरणा सक्रीय होते आजण ते इतर पुरुषाांबिल अजधक आक्रमक होतात. मात्र, पुरुष इतर पुरुषाांच्या बाबतीत तेव्हाच आक्रमक होतात, िेव्हा एकही स्त्री उपजस्थत नसते. जस्त्रयाांच्या उपजस्थतीत पुरुष अजधक आक्रमक होत नाहीत, कारण कदाजचत इजच्छत जस्त्रयाांनी घाबरून िावू नये, असे त्याांना वाटत असते. बँक्स टी. आजण इतर (१९९६) याांनीसुद्ा त्याांच्या अभ्यासातून असे सुचजवले, की टेस्टोस्टेरॉन आक्रमकता जनयांजत्रत करणाऱ्या मेंदूच्या जवजवध भागाांचा जवकास प्रभाजवत करून आक्रमकतेवर पररणाम करते. सांप्रेरकाचा शारीररक जवकासावरही पररणाम होतो, िसे की स्नायूांची ताकद, शरीर वस्तुमान आजण उांची, िे यशस्वीररत्या आक्रमक होण्याच्या आपल्या क्षमतेवर पररणाम करतात. तथाजप, हे अभ्यास टेस्टोस्टेरॉनमुळे आक्रमकता जनमाभण होते, हे जसद् करू शकत नाहीत – त्या दोघाांतील सांबांध फि सहसांबांजधत आहेत. उत्क्रांती णसद्ांत (Evolutionary theory): आक्रमकतेचे मूळ आपल्या अांतःप्रेरणेत (instincts) आहे, असे साांगणारे डाजवभन हे पजहले होते. मानवाला हीच अांतप्रेरणा िीवन िगण्यासाठी मदत करत असते. प्राण्याांना िगण्यासाठी आजण त्याांच्या िनुकाांचा अजधक चाांगल्या प्रकारे प्रसार करण्यासाठी या प्रेरणा महत्वाच्या असतात. ते फायद्यासाठी आनांद जकांवा वेदना टाळण्यासाठी आक्रमक होत नाहीत. नोबेल पाररतोजषक जविेते लॉरेन्झ (१९६६) आचार/स्वभावशास्त्रज्ञ हे फ्रॉईड आजण डाजवभन या दोघाांशीही सहमत होते आजण त्याांची अशी धारणा होती, की आक्रमकता ‘सांघषभ उमीतून’ मधून उद्भवते. सांघषभ उमी हे सुजनजित करते, की केवळ सवाांत बलवान पुरुषच िोडीदार जमळवू शकतात आजण त्याांची िनुके पुढील जपढीकडे सांक्रजमत करू शकतात. फ्रॉईडप्रमाणेच त्याांचाही असा जवश्वास होता, की बांद पयाभवरणातील हायड्रॉजलक दाबाांप्रमाणे (hydraulic pressure) आपल्यामध्ये आक्रमक इच्छा जवकजसत होतात आजण िर हे आवेग इतर काही जक्रयाांद्वारे मुि केले नाहीत, तर त्याांचा स्फोट आक्रमकतेच्या स्वरुपात होतो. अनेक सामाजिक मानसशास्त्रज्ञ त्याांच्याशी सहमत नव्हते. अ) सहिप्रवृत्ती जसद्ाांत (instinctive theory) व्यिीपरत्वे आजण सांस्कृतीपरत्वे आक्रमकतेतील जवजवधतेचे दाखले देण्यात अयशस्वी ठरतो (मायसभ, १९९५, पु. ४३९). अगोदर नमूद केल्याप्रमाणे, लोक अनेक स्वरूपाांत आक्रमकता दशभजवतात - शारीररक हानी करण्यापासून ते सामाजिक गटाांद्वारे भेदभाव जकांवा जवलगीकरण. प्रश्न हा उद्भवतो, की आपण स्वतांत्र वतभनाांचा हा इतका वैजवध्यपूणभ सांच िनुकीय घटकाांच्या munotes.in

Page 66

सामाजिक मानसशास्त्र
66 माध्यमातून कसा काय स्पष्ट करू शकतो? त्याचप्रमाणे, जभन्न सांस्कृतीतील लोक केवळ त्याांच्या आक्रमकतेच्या मागाांमध्ये जभन्न नसतात, तर त्याांचे आक्रमकता जकांवा सामना करण्याचा प्रजतसाद याांचे समथभनदेखील त्याांच्या सांस्कृतीवर अवलांबून आहे. उदाहरणाथभ, एकच प्रकारच्या सांघषभ पररजस्थतीसाठी, अमेररकेसारख्या व्यजिवादी सांस्कृतीतील लोक आक्रमक प्रजतसादाचे समथभन करतात आजण भारतासारख्या सामूजहकवादी सांस्कृतीत राहणारे लोक आक्रमकतेच्या जवरोधात कपाळावर आठ्या पाडतील. ब) दुसरे, आक्रमक कृतींची वारांवारतादेखील प्रत्येक मानवी समािापरत्वे बदलते. कदाजचत काही समाि जकांवा समुदायाांमध्ये आक्रमकता इतर समािाांच्या तुलनेत अजधक असते. िर आक्रमकता हा एक उपित स्वभाव असेल, तर तो एका समुदायाप्रमाणे दुसऱ्या समुदायात बदलू नये. अशा आक्षेपानांतरही उत्क्राांतीवादी दृजष्टकोन (evolutionary perspective) वाढला आजण आक्रमक वतभनाचा आधार म्हणून िैजवक घटकाांबिल प्रश्न उपजस्थत केले गेले. मानसशास्त्रज्ञाांना असे आढळून आले, की आक्रमकतेची काही उत्क्राांतीवादी कारणे, िी पूवी वैध मानली िात होती, ती अिूनही सांबांजधत आहेत. उदाहरणाथभ, पूवी इजच्छत िोडीदार जमळजवण्यासाठी पुरुषाांना इतर पुरुषाांशी स्पधाभ करावी लागत असे आजण स्पधाभ दूर करण्याचा एक मागभ म्हणिे आक्रमकता मनाला िात होता. हा युजिवाद आधुजनक काळालादेखील लागू होतो. फरक एवढाच आहे, की पूवी पुरुषाांना प्रजतस्पधभकाजवरुद् शारीररकररत्या आक्रमक व्हायचे होते आजण आि त्याांना स्पधाभ जिांकण्यासाठी इतर अ-शारीररक, प्रत्यक्ष आक्रमक पद्तींचा वापर करावा लागतो. िे पुरुष यशस्वीरीत्या स्पधाभ करण्यास सक्षम होते, त्याांनी इजच्छत िोडीदार जमळवले असावेत, आजण त्याांनी स्वतःची िनुके पुढच्या जपढीकडे प्रसाररत केली असावीत. इतर पुरुषाांजवरुद् स्पधाभ करण्याची आजण आक्रमक होण्याची अनुवाांजशक प्रभावी प्रवृत्ती जपढ्यानजपढ्या जवकजसत झाली असावी. परांतु, अशा आक्रमक प्रवृत्ती जस्त्रयाांच्या जवरोधात जवकजसत केल्या गेल्या नाहीत, कारण ते त्याांचे इजच्छत िोडीदार जमळजवण्याच्या त्याांच्या ध्येयाच्या जवरुद् झाले असते. िे पुरुष जस्त्रयाांप्रजत आक्रमक वतभन करतात, अशा पुरुषाांना जस्त्रयाांनी िोडीदार म्हणून नाकारले असते. खरे तर, सावभिजनक जठकाणी आक्रमक झालेल्या पुरुषाांना जस्त्रया नाकारतात, कारण आक्रमकतेमुळे आक्रमक पुरुषाांना तसेच त्याांच्याशी सांबांजधत मजहलाांना अनावश्यक धोक्याांचा सामना करावा लागतो. पररणामी पुरुषाांमध्ये इतर पुरुषाांपेक्षा जस्त्रयाांवर आक्रमक होण्याची प्रवृत्ती कमी असते. पुरुष इतर जस्त्रयाांपेक्षा इतर पुरुषाांबिल अजधक आक्रमक असतात, तर जस्त्रया पुरुष आजण जस्त्रयाांच्या जवरुद् समान आक्रमक असतात. परांतु, जस्त्रया पुरुषाांप्रमाणे वारांवार आक्रमक होत नाहीत. हॉले आजण इतर (२००७) याांनी सुचजवले, की पुरुष आजण जस्त्रयाांच्या आक्रमकतेमध्ये फारसा फरक जदसून येत नाही. परांतु, प्रत्येक जलांगाच्या व्यिीद्वारे व्यि केलेले आक्रमकतेचे प्रकार मात्र जभन्न असतात. प्रजतस्पधी पुरुषाांशी स्पधाभ करणे आजण त्याांना पराभूत करणे यामुळे केवळ टेस्टोस्टेरॉनच्या पातळीत वाढ होत नाही, तर त्यामुळे पुरुषाांचा सामाजिक दिाभही वाढतो. पुरुषाांचा हा वाढलेला दिाभ आजण वाढलेली सामाजिक जस्थती ही जस्त्रयाांना त्याांचाकडे आकजषभत करते. munotes.in

Page 67

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
67 म्हणूनच यशस्वी पुरुष त्याांचे यश बाह्य-सांकेताांद्वारे प्रदजशभत करतात, िसे की महागडी चार-चाकी वाहने, मोठी घरे, महागडे कपडे इत्यादी, याांद्वारे ते हेच दशभजवण्याचा प्रयत्न करत असतात, की “मी जिांकलो - मी माझ्या प्रजतस्पध्याांचा पराभव केला”. यश फि काहींना भुरळ घालते, सवाभना नाही. आकषभण ही यापेक्षाही खूपच अजधक जक्लष्ट अपूवभ सांकल्पना आहे, परांतु समृद् सामाजिक जस्थती आजण शिी जस्त्रयाांना आकजषभत करते. नॉवेमध्ये हायिेन आजण इतर (२०१५) याांनी शेकडो मुलाांवर केलेल्या आणखी एका अभ्यासानेदेखील अनुवाांजशक घटक आजण आक्रमकता याांच्यातील सांबांधाचा पुरावा जदला. त्याांना असे आढळले, की काही मुलाांच्या मेंदूमध्ये एक असे िनुक होते, ज्याने उच्च आक्रमकता उत्पन्न करणाऱ्या एका जवजशष्ट रसायनाच्या जनजमभतीला तत्काळ सजक्रय केले, जवशेषतः िेव्हा ती मुले उच्च तणावाखाली होती (उदा. बाल शोषण जकांवा गांभीर आिार). इतर मुले ज्याांच्यामध्ये हे जवजशष्ट िनुक नव्हते, ती तुलनेने होते कमी आक्रमक होती, कारण ते जवजशष्ट रसायन त्याांच्या मेंदूमध्ये तयार होत नव्हते. तथाजप, अजतशय जवजचत्रपणे ज्या मुलाांना आक्रमकता सुलभ करणारे िनुक होते, ते सामान्य पररजस्थतीत / तणाव नसलेल्या पररजस्थतीत कमी आक्रमक झाले. हायिेन आजण सहकारी म्हणाले, की हे पररणाम हेच दशभवतात, की दोन्ही गट (आक्रमकता सुलभ करणारे िनुक असणारा एक गट आजण ते िनुक नसणारा दुसरा गट) अनुकूल होऊन िगतात. िनुक असलेला गट पयाभवरण बदलण्यात अजधक चाांगले कायभ करतो, तर दुसरा गट जस्थर पयाभवरणात अजधक चाांगले कायभ करतो. सरतेशेवटी, त्याांच्या अभ्यासाने असा जनष्ट्कषभ काढला, की आक्रमक वतभनात िनुके महत्त्वपूणभ भूजमका बिावतात. परांतु पयाभवरणीय घटकदेखील अशा वतभनावर पररणाम करत असतात. ५.२.२ गरज णसद्ांत (Drive Theories) सामाजिक मानसशास्त्रज्ञाांनी नांतरच्या काळात फ्रॉईड आजण लॉरेन्झ याांनी प्रसाररत केलेल्या अांतःप्रेरणा जसद्ाांत (instinctive theory) नाकारले. त्याऐविी त्याांनी असे प्रस्ताजवत केले, की आक्रमकतेला बाह्य जस्थतीदेखील चालना देते. एकदा आक्रमक गरि व्युत्पन्न झाली, की ती प्रकट आक्रमक कृती उत्पन्न करते. या बाह्य पररजस्थती काहीही असू शकतात, िसे की इतराांकडून जचथावणी देणे जकांवा फि त्याांची उपजस्थती असणे, परांतु त्या बाह्य अजप्रय पयाभवरणीय पररजस्थतीमुळेच जनराशा जनमाभण होते. एखाद्या व्यिीत आक्रमक वतभन जनमाभण करण्याची तीच तर शक्यता असते. वैफल्य - आक्रमकता गृहीतक (Frustration- Aggression Hypothesis): सामाजिक मानसशास्त्रातील उत्कृष्ट जसद्ाांताांपैकी हा एक जसद्ाांत आहे. हा जसद्ाांत प्रथम १९३९ मध्ये डोलाडभ, डूब, जमलर, मॉवरर आजण सीअसभ याांनी तयार केला. प्रश्न असा उद्भवतो, की वैफल्य म्हणिे काय. या जसद्ाांतानुसार, वैफल्य ही एक अजप्रय भावना आहे, िी एखादी व्यिी तेव्हा अनुभवते, िेव्हा ती साध्य करण्याचा प्रयत्न करत असलेले ध्येय गाठण्यास त्याला प्रजतबांजधत करते. यामुळे एक गरि जनमाभण होते, जिचा मुख्य उिेश एखाद्या व्यिीला जकांवा वस्तू/पदाथाभला हानी/नुकसान पोहचवणे असते, जवशेषत: त्या व्यजिला जकांवा वस्तूला जिला वैफल्याचे कारण मानले िाते. munotes.in

Page 68

सामाजिक मानसशास्त्र
68 सुरूवातीला जसद्ाांताने असे सुचजवले, की वैफल्य हे सवभ प्रकारची आक्रमकता उत्पन्न करते आजण वैफल्य आक्रमकतेचे एकमेव कारण आहे. परांतु, नांतर या गृहीतकाांवर समीक्षा करण्यात आली आजण त्याांच्यात बदल करण्यात आला आजण असे सुचजवण्यात आले, की वैफल्य ही जभन्न प्रकारच्या असांख्य प्रजतसादाांसाठी जचथावणी असते, ज्याांपैकी एक आक्रमकतेच्या काही रुपाांसाठी जचथावणी असते. ५.२.३ आक्रमकतेचे आधुणिक णसद्ांत (Modern Theories of Aggression) वैफल्य-आक्रमकता जसद्ाांताच्या टीकेनांतर मानसशास्त्रज्ञाांनी असे मानणे टाळले, की फि एक घटक आक्रमकता जनमाभण करतो. त्याऐविी त्याांनी मानसशास्त्राच्या इतर अनेक क्षेत्राांकडे पाजहले आजण त्याांच्याकडून अांतदृभष्टी घेतल्याने असे सुचवले गेले, की अनेक घटक एकजत्रतपणे आक्रमकता जनमाभण करतात. उदा. त्याांनी बॅांड्युरा (१९९७) याांच्या सामाजिक अध्ययन जसद्ाांतापासून (Social Learning theory) प्रेरणा घेतली आजण त्यावर आधाररत हा जसद्ाांत साांजगतला, की मानव आक्रमक प्रजतजक्रया घेऊन िन्माला येत नाही, तर तो अशा प्रजतजक्रया जशकत असतो, तो िसे इतर वतभन जशकतो त्याच प्रकारे एकतर प्रत्यक्ष माध्यमातून जशकतो जकांवा इतराांचे जनरीक्षण करून ते वतभन अांगीकारतो (सामाजिक आदशभ - social role models). या सामाजिक भूजमकेतील प्रारूप त्याांच्या सभोवतालच्या वातावरणातील प्रत्यक्ष जिवांत व्यिी असू शकतात जकांवा इतर साांकेजतक माध्यमे, िसे की दूरजचत्रवाणीवरील पात्रे, जचत्रपट, कादांबरी जकांवा जव्हजडओ गेम इत्यादी त्याांच्या गतकाळातील अनुभवाांवर आजण तेथील सांस्कृतींवर अवलांबून िे काही तो िगत असतो, त्या सवाांचे अनुकरण करून तो जशकत असतो - १. इतराांना इिा करण्याचे वेगवेगळे मागभ २. कोणते लोक जकांवा गट आक्रमकतेसाठी लक्ष्य केले पाजहिेत. ३. इतराांच्या कोणत्या कृतीचा बदला घ्यावा. ४. कोणत्या पररजस्थतीत जकांवा सांदभाभनुसार आक्रमक कृतींना परवानगी जदली िाईल, जकांवा मांिूरही केली िाईल. एखाद्या जवजशष्ट पररजस्थतीतील एखाद्या व्यिीचा आक्रमक प्रजतसाद हा त्याच्या गतकाळातील घटनावर अवलांबून असतो. अशा प्रजतसादासाठी बक्षीस जकांवा जशक्षा जमळाल्याचा अनुभव, त्याची वृत्ती, त्याचे मूल्य हे सांस्कृतीतून येते. उदा. सांस्कृतीवर आधाररत सामाजिकररत्या मान्यताप्राप्त आक्रमकता, उि आजण गोंधळलेले खेळ, जशकार, पोजलस जकांवा गुप्तचर सेवा जक्रया, मृत्युदांड जकांवा युद् याांचा समावेश असू शकतो. बहुतेक सांस्कृतींमध्ये सामाजिकदृष्ट्या प्रजतबांजधत आक्रमकतेमध्ये गुन्हेगारी हल्ले, बलात्कार, हत्या, पालकाांची हत्या, बालहत्या, बाल-शोषण, घरगुती जहांसा, छळ, नागरी अशाांतता आजण दहशतवाद इ. याांचा समावेश होतो. सामान्य आक्रमकता प्रारूप (General Aggression Model) अँडरसन आजण बुशमन (२००२) याांनी सामाजिक जशक्षण जसद्ाांताच्या आधारे आक्रमकतेचे अजधक जवस्तृत प्रारूप तयार केले. हे प्रारूप आक्रमकतेवर आधाररत सामाजिक, बोधजनक, munotes.in

Page 69

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
69 व्यजिमत्त्वजवषयक, जवकासात्मक आजण िैजवक घटकाांच्या भूजमकेचा जवचार करते. एकजत्रत सांकल्पनात्मक चौकटीमध्ये आक्रमकतेच्या सूक्ष्म जसद्ाांताांना एकजत्रत करते. सामान्य आक्रमकता प्रारूप (General Aggression Model) आक्रमकतेचे एकल प्रासांजगक चक्र (single episodic cycle of aggression) समिून घेण्यासाठी तीन गांभीर टप्प्याांवर िोर देते: १. व्यिी आजण पररजस्थती उपादान (situation inputs) २. वतभमान अांतगभत जस्थती (म्हणिे, बोधन, उत्तेिना, भावना, मेंदूच्या जक्रयाांसजहत) ३. मूल्याांकन (appraisal) आजण जनणभय प्रजक्रयेचे पररणाम या प्रारूपानुसार, दोन घटकाांद्वारे प्रकट आक्रमकता सजक्रय होते: अ) उपादाि पररवततके (Input variables) – उपादाि पररवततकांचे दोि भागांमध्ये वगीकरण केले जाते: i) पररणस्ितीजन्य घटक (Situational factors) - यात वैफल्य, काही प्रकारची जचथावणी (उदा. अपमाजनत होणे), इतर आक्रमक लोकाांशी सांपकभ (आक्रमक प्रारूपे - वास्तजवक जकांवा प्रसारमाध्यमाांतून), एखाद्या व्यिीला अस्वस्थता आणणारी कोणतीही गोष्ट (उदा., शारीररक वेदना, अत्यांत उच्च जकांवा कमी तापमान, अपमानास्पद वागणूक, दुलभजक्षत होणे इ.) ii) वैयणिक घटक – याांमध्ये लोकाांमधील व्यजिजभन्नतेसांबांजधत घटकाांचा समावेश होतो. व्यजिमत्त्वाची वैजशष्ट्ये, जहांसेबिलचा दृजष्टकोन आजण जवश्वास, इतराांच्या वागण्यात प्रजतकूल हेतू पाहण्याची प्रवृत्ती आजण आक्रमकतेशी सांबांजधत जवजशष्ट कौशल्ये यासारख्या घटकाांचा समावेश आहे. आक्रमकतेशी सांबांजधत वैजशष्ट्याांपैकी एक म्हणिे उच्च जचडजचडेपणा, लोकाांचा असा जवश्वास असू शकतो, की आक्रमण करणे योग्य आजण स्वीकाराहभ आहे आजण त्याांच्याकडे ती कौशल्ये असू शकतात, िसे की जभन्न शस्त्रे कशी वापरायची जकांवा कसे लढायचे हे िाणून घेणे. दोन्ही प्रकारचे उपादान पररवतभके एकजत्रतपणे तीन मूलभूत प्रजक्रयाांवर पररणाम करतात - i) उत्तेजिा (Arousal) - शारीररक उत्तेिना जकांवा उत्तेिना वाढवू शकते. ii) भावणिक अवस्िा (Affective States) - प्रजतकूल भावना जनमाभण करू शकतात आजण लोक त्या बाह्य जचन्हाांद्वारे व्यि देखील करू शकतात, िसे की चेहऱ्यावरील रागावलेले भाव. iii) अिुभूती/ बोधि (Cognitions)– बोधन प्रजतकूल जवचाराांना चालना देऊ शकते जकांवा आक्रमकतेबिल जवश्वास आजण अजभवृत्ती जनमाभण करू शकते. या तीन अवस्थाांचे नांतर व्यिीने केलेले पररजस्थतीचे अथभबोधन, तसेच प्रजतबांध करणारे घटक (उदा. मुलाला वगाभतील दुसऱ् या मुलाजवरुद् आक्रमक व्हायचे आहे, पण जशक्षकाांची उपजस्थती जकांवा त्या दुसऱ्या मुलाचा आकार आजण सामर्थयभ त्याला परावृत्त करू शकते. तो एकतर munotes.in

Page 70

सामाजिक मानसशास्त्र
70 स्वतःला आक्रमक होण्यापासून रोखू शकतो जकांवा उघड कृतीच्या आवेगपूणभ वतभनात गुांतू शकतो) म्हणून मूल्याांकन केले िाते. अशा प्रकारे, सामान्य आक्रमकता प्रारूप सामाजिक-बोधजनक चौकट (social-cognitive framework) वापरते, ज्यामध्ये िैजवक, पररजस्थतीिन्य, आजण वैयजिक वैजशष्ट्ये िी एकमेकाांशी िोडतात आजण वतभणूक, भावजनक, बोधजनक, शारीररक असे जभन्न पररणाम देतात. आकृती ५.१ पहा.
{स्त्रोत: अँडरसन आजण बुशमन (२००२ )} बुशमन आजण अँडरसन (२००२) साांगतात, की प्रसार-माध्यमामुळे एखाद्या व्यिीची आक्रमकता का वाढते, हे सामान्य आक्रमकता प्रारूप स्पष्ट करू शकते. त्याांनी असे स्पष्ट केले, की ज्या व्यिी उच्च पातळीच्या आक्रमकतेला सामोरे िातात, एकतर त्या इतर लोकाांना आक्रमक होताना पाहतात जकांवा अप्रत्यक्षपणे जव्हजडओ गेम्सच्या बाबतीत स्वतः अजधक आक्रमक होतात. आक्रमक कृती मुख्यत्वे स्मृतीमध्ये साठवलेल्या आक्रमकतेशी सांबांजधत ज्ञान जशकणे, सजक्रय करणे आजण वापरणे याांवर आधाररत असतात. २००० मध्ये अमेररकेतील शाळाांमध्ये झालेल्या गोळीबाराच्या घटनाांचे हे स्पष्टीकरण आहे. तेव्हा असे आढळून आले, की गोळीबार करणारे नेमबाि हे असे जवद्याथी होते, िे सवयीनुसार नेहमी जहांसक खेळ खेळत होते आजण त्याचा आनांद घेत होते. जव्हजडओ गेम्ससारख्या आक्रमक उत्तेिकाांच्या वारांवार सांपकाभत आल्यामुळेच त्याांच्या ज्ञानाची रचना मिबूत होत िाते, िसे की अजभवृत्ती (attitudes), धारणा/जवश्वास (beliefs), आजण पटकथा (script) या मिबूत ज्ञान सांरचना पररजस्थतीिन्य जकांवा वैयजिक चलाने (situational or personal variables) सजक्रय होतात आजण पररणामी लोक आक्रमकतेसाठी अजधक प्रवृत्त होतात.
munotes.in

Page 71

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
71 तुमची प्रगती तपासा : १. आक्रमकता तत्काळ सजक्रय करणाऱ्या िैजवक घटकाांची (biological factors) तपशीलवार चचाभ करा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. गरि (drive) आजण आक्रमकतेच्या आधुजनक जसद्ाांताांचे (modern theories of aggression) तपशीलवार वणभन करा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ५.३ आक्रमकतेची कारणे (Causes of Aggression) आता आपण आक्रमकतेची कारणे पाहूया. लोक केवळ अनोळखी प्रजतस्पधभकाांजवरुद्च नव्हे, तर जप्रय व्यिी जकांवा कुटुांबातील सदस्याांजवरुद्ही का आक्रमक होतात? कौटुांजबक जहांसाचार (Domestic violence), बाल शोषण (child abuse) इ. सवभ समािाांमध्ये प्रचजलत आहे. िसे आपण आक्रमकतेच्या आधुजनक जसद्ाांताांबिल चचाभ करताना पाजहले, की आक्रमकता केवळ एका घटकाने नव्हे, तर तर वैयजिक घटक सामाजिक, साांस्कृजतक, आजण पररजस्थतीिन्य घटक याांच्या सांयोिनाने प्रभाजवत होते. आता त्याांपैकी प्रत्येक घटक पाहू. ५.३.१ आक्रमकतेचे मूळ स्त्रोत: वैफल्य आणण णचिावणी (Basic Sources of Aggression: Frustration & Provocation) वैफल्य (Frustration) डोलाडभ आजण इतर (१९३९) जदलेल्या वैफल्य-आक्रमक गृजहतकाला (frustration-aggression hypothesis) आपण थोडक्यात स्पशभ केला आहे. या जसद्ाांताने त्याच्या सुरूवातीच्या आवृत्तीत दोन व्यापक गृहीतके माांडली आहेत - १. वैफल्य नेहमीच कोणत्या ना कोणत्या प्रकारची आक्रमकता आणते. २. आक्रमकता नेहमी वैफल्यातून उद्भवते. परांतु, या गृजहतकाांवर अनेक मानसशास्त्रज्ञाांनी टीका केली, की आक्रमकतेचा जनधाभरक म्हणून वैफल्याला खूप महत्त्व जदले गेले आहे. व्यिी नेहमी आक्रमकतेने वैफल्याला प्रजतजक्रया देत नाही आजण वैफल्य हे आक्रमकतेचे एकमेव कारण नाही. उदाहरणाथभ, वैफल्यामुळे दुःख, हताशपणा, नैराश्य, व्यिी आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी अजधक प्रयत्न करण्यास प्रेररत होणे, अजधकाजधक खाणे जकांवा पररजस्थतीपासून अजलप्त होणे हे सवभ उद्भवू शकते. वैफल्यामुळे munotes.in

Page 72

सामाजिक मानसशास्त्र
72 आवश्यकररत्या आक्रमकता जनमाभण होतेच असे नाही. एखाद्या व्यिीच्या तीव्र आक्रमक कृतींवर पररणाम करणारे इतर अनेक जवचार असतील. एखादी व्यिी वैफल्यिस्त होऊ शकते, परांतु दुसऱ्या व्यिीजवरुद् आक्रमक होण्यास सांकोच बाळगेल, िर ती व्यिी जतच्यापेक्षा शारीररक जकांवा सामाजिकदृष्ट्या बलवान असल्यास जकांवा त्याच्या वागणुकीचे नकारात्मक पररणाम होऊ शकतात. त्याचप्रमाणे िर वैफल्य हे आक्रमकतेचे एकमेव कारण असेल, तर एखाद्या व्यिीला लुटण्याच्या उिेशाने आक्रमक झालेल्या दरोडेखोराचे वतभन आपण कसे स्पष्ट करू शकतो, करारबद् मारेकरी (contract killer) हा वैफल्यिस्त झाला म्हणून दुसऱ्या व्यिींवर आक्रमक होत नसतो, तर तो पैशासाठी दुसऱ् या व्यिीवर आक्रमक होतो. या टीकेमुळे आता बरेच मानसशास्त्रज्ञ असे मानत नाहीत, की वैफल्य हे आक्रमकतेचे एकमेव जकांवा सवाांत महत्त्वाचे कारण आहे. परांतु ते बेकायदेशीर जकांवा अजनजित पररजस्थतींसारख्या जवजशष्ट पररजस्थतींमध्ये आक्रमकतेचे सामर्थयभ जनधाभरक मात्र असू शकते. जडल आजण अँडरसन (१९९५) याांनी आक्रमकतेवर अन्यायकारक जस्थतीमुळे वैफल्याचा प्रभाव दशभजवण्यासाठी एक अभ्यास केला. सहभागींना कागदी पक्षी जशकणे आजण बनवणे आवश्यक होते. सहभागींना तीन गटाांमध्ये जवभागले गेले, ज्याांना तीन वेगवेगळ्या पररजस्थतींचा सामना करावा लागला, िसे की वैफल्यिनक पररजस्थतीचा अभाव (no frustration condition), अन्याय्य वैफल्य जस्थती (unjustified frustration condition), आजण न्याय्य वैफल्य जस्थती (justified frustration condition) अशा सवभ गटाांमध्ये प्रयोगकत्याभने पक्षी कसे बनवायचे, याबिल मुिाम िलद पद्तीने सूचना देण्यास सुरुवात केली. िेव्हा सहभागींनी प्रयोगकत्याभला हताश नसलेल्या जस्थतीत वेग कमी करण्याची जवनांती केली, तेव्हा प्रयोगकत्याभने माफी माजगतली आजण वेग कमी केला. अन्याय्य वैफल्य जस्थतीत प्रयोगकत्याभने साांजगतले, की त्याला काही वैयजिक कारणाांमुळे शक्य जततक्या लवकर सोडायचे आहे. न्याय्य जस्थतीत प्रयोगकत्याभने साांजगतले, की पयभवेक्षकाांनी त्याला लवकरात लवकर खोली साफ/ररकामी करण्यास साांजगतले आहे. त्यानांतर सहभागींना त्याांच्या आक्रमकतेच्या पातळीचे मोिमाप करणारी प्रश्नावली आजण सांशोधन कमभचाऱ् याांची कायभक्षमता आजण ते इतराांना आवडण्याची शक्यता याांजवषयी प्रश्नावली देण्यात आली. त्याांना असे साांगण्यात आले, की सांशोधन कमभचाऱ् याांची आजथभक मदत या अभ्यासातील सहभागी व्यिींनी जदलेल्या गुणाांवर अवलांबून असते. तेव्हा असे आढळून आले, की अन्याय्य वैफल्य जस्थतीत सहभागी व्यिींनी सांशोधन कमभचाऱ् याांना कमी सक्षम आजण कमी आवडण्यासारखे गुणाांकन केले. न्याय्य वैफल्य गटाने सांशोधन कमभचाऱ् याांना वैफल्य-अभाव गटाच्या तुलनेत कमी सक्षम आजण कमी आवडते असे गुणाांकन केले आहे. परांतु अन्याय्य वैफल्य जस्थती गटाच्या तुलनेत दोन्ही पररमाणाांवर उच्च आहे, असे साांजगतले. येथे स्पष्टपणे सूजचत केले, की अन्याय्य वैफल्य प्रजतकूल जवचाराांना चालना देते आजण तीव्र रागाच्या भावनेमुळे लोक सूड घेण्याचा प्रयत्न करतात, परांतु न्याय्य वैफल्य गटात तसे होत नाही. िेट/प्रत्यक्ष णचिावणी (Direct Provocation) महात्मा गाांधी याांनी म्हटले, िर कोणी तुम्हाला एका गालावर चपराक मारली, तर दुसरा गाल त्याच्याकडे वळवा. िगातील बहुतेक धमभ म्हणतात, की िेव्हा कोणी व्यिीकडून आपण दुखावले िातो, जकांवा आपल्याला त्रास होतो, तेव्हा आपण त्या व्यिीचा बदला घेऊ नये, munotes.in

Page 73

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
73 आपण शाांतच राजहले पाजहिे. पण सामान्य माणसाला असे वतभन करणे, हे जनजितच इतके सोपे नाही. असे जदसून येते, की शारीररक जकांवा शाजब्दक जचथावणी (physical or verbal provocation) (िसे की अयोग्य टीका, उपहासात्मक जटप्पणी, चेष्टा करणे जकांवा हसणे) हे आक्रमकतेच्या सवाांत प्रबळ कारणाांपैकी एक कारण मानले िाते. अशा प्रकारची जचथावणी प्रत्यक्ष जकांवा अप्रत्यक्ष असू शकते. आपण सामोरे गेलेल्या जकांवा त्याहूनही अजधक आक्रमकतेने आपण सूड घेतो, जवशेषत: िेव्हा आपणास असे वाटते की समोरच्या व्यिीने िाणूनबुिून आपले नुकसान केले आहे. अशा जवजवध प्रकारच्या जचथावणी आहेत, ज्यामुळे एखाद्या व्यिीमध्ये तीव्र आक्रमकता जनमाभण होते. उदा. सांशोधन अभ्यासातून असे जदसून आले आहे, की जनांदनीयता, टीका, अपमानास्पद जवधाने हे काही थेट जचथावणीचे प्रकार आहेत. संवेदिा (Condescension): उद्टपणाची अजभव्यिी (expression of arrogance), जकांवा इतराांच्या बािूने जतरस्कार, दाांजभकतापूणभ दयाभावाने उच्च वतभन जकांवा वृत्ती हे थेट जचथावणीचे अत्यांत प्रबळ प्रकार आहेत, िे तीव्र आक्रमकतेला चालना देतात (हॅररस, १९९३). टीका (Criticism): आक्रमकतेला थेट जचथावणी देण्याचा हा आणखी एक प्रबळ प्रकार मानला िातो. हा प्रकार कठोर आजण अन्यायकारक जवधाने, जनणभय आजण दोष शोधणे या स्वरूपाांत असतो. लोकाांना राग न येणे जकांवा नांतर काही प्रकारे बदला घेणे, हे फार कठीण िाते, जवशेषत: िेव्हा टीका त्याांच्या वतभनावर जकांवा कायाभकडे जनदेजशत करण्याऐविी व्यिी म्हणून त्याांच्यावर केली िाते (बॅरन आजण ररचडभसन, १९९४) छेडछाड (Teasing): एखाद्या व्यिीचा दोष आजण अपूणभता अधोरेजखत करणाऱ्या अपमानास्पद जवधानाांचा यामध्ये सांदभभ जदला िातो. उदा. एखाद्या िाड व्यिीला ‘िाड’ असे सांबोधून छेडले िाऊ शकते. ही जवधाने कधीकधी खेळकर रीतीने (कोवाल्स्की, २००१) जकांवा हेतुपुरस्सर आक्षेपाहभ जटप्पण्या असू शकतात. छेडछाड ही सौम्य, जवनोदी जटप्पणी असू शकते जकांवा एखाद्या व्यिीची प्रजतष्ठा कमी करण्याच्या उिेशाने व्यिी जकांवा त्याच्या कुटुांबाबिल दुखावणारी, नकारात्मक जकांवा अपमानास्पद जटप्पणीदेखील असू शकते. कॅम्पोस आजण इतर (२००७) याांनी सुचवले आहे, की िर एखाद्या व्यिीला असे वाटत असेल, की छेडछाड त्याला लाजिरवाणी जकांवा त्रास देण्याच्या प्रजतकूल हेतूने केली गेली आहे, तर त्याने आक्रमकपणे प्रजतजक्रया देण्याची शक्यता खूप अजधक असते. परांतु दुसरीकडे, िर त्याला असे वाटले, की छेडछाड चाांगल्या जवनोदाने झाली आहे, आजण त्याला दुखावणे हा उिेश नाही, तेव्हा त्याने आक्रमकतेने बदला घेण्याची शक्यतादेखील जनजितच कमी असते. जिस्केजव्हजशअस आजण इतर (२००९) याांनी देखील हेच सूजचत केले, की िर इतराांच्या कृतींमुळे आपली जस्थती जकांवा सावभिजनक प्रजतमा धोक्यात आली, तर अजधक आक्रमक munotes.in

Page 74

सामाजिक मानसशास्त्र
74 वतभन जनमाभण होण्यास हा घटक जनजितच कारणीभूत ठरतो. त्याांनी पुरुष आजण मजहला दोन्ही सहभागी व्यिींना अभ्यासासाठी घेतले आजण त्याांना दुसऱ् या व्यिीजवरूद् त्याांच्या अलीकडील आक्रमक कृत्याचे प्राथजमक कारण वणभन करण्यास साांजगतले. तेव्हा असे आढळून आले, की त्याांच्यापैकी बहुतेकाांनी असा प्रजतसाद जदला, की त्याांच्या जस्थतीला जकांवा प्रजतष्ठेला झालेल्या नुकसानीमुळे तसेच त्याांच्या ओळखीसाठी धोकादायक जस्थती असे िाणवल्यामुळेच त्याांनी अजधक आक्रमक वतभन केले. सवाांत गांभीर जचांतेची गोष्ट ही आहे, की िेव्हा एखादी व्यिी दुसऱ्या व्यिीला प्रत्यक्ष जकांवा अप्रत्यक्षपणे जचथावणी देते, तेव्हा ती जचथावणी देणारा आजण प्राप्तकताभ त्याला ती परत करतो, यामुळे पजहल्या व्यिीमध्ये राग जनमाभण होतो आजण याच रागातून आक्रमकता िन्मास येते. ५.३.२ आक्रमकतेची सामाणजक कारणे (Social Causes of Aggression) सामाणजक बणहष्कार (Social Exclusion): सामाजिक बजहष्ट्कार जकांवा नकार (Social exclusion or rejection) हा आक्रमकतेचा आणखी एक असा प्रकार आहे, िो आपण नेहमी टाळला पाजहिे, असेच इजच्छत धरत असतो. सामाजिक नकार हा एक अजप्रय अनुभव आहे, ज्यामुळे आपल्याला सामाजिक सांबांधाांचे फायदे तर नाकारले िातातच, त्याचप्रमाणे आपल्या स्वत:च्या प्रजतमेवरदेखील त्याचे नकारात्मक प्रजतजबांब उमटत असते. एखाद्याला अनादर जकांवा नापसांत वाटू लागते. अनेकदा आक्रमक लोकाांना नाकारले िाते जकांवा गटात समाजवष्ट केले िात नाही. त्यामुळे अशा घटनामुळे त्याांची आक्रमकता तर कमी होतच नाही, त्याऐविी ते अजधक आक्रमकपणे प्रजतजक्रया देतात. सामाजिक नकारामुळे त्याांच्यासोबत जमळण्याचा मागभ म्हणून नाकारणाऱ्याांबिल त्याांच्या मनात आक्रमकता जनमाभण होऊ शकते. या युजिवादाला लीरी आजण सहकाऱ्याांनी (२००६) समथभन जदले. इतराांनी नाकारलेली जकांवा वगळलेली व्यिी अजधक आक्रमक होईल आजण यामुळे त्याला अजधक नकार जमळण्याची शक्यता खूप अजधक आहे. नकारामुळे आक्रमकता येते आजण अजधक आक्रमकतेमुळे अजधक नकार आजण अलगाव होतो. भावणिक त्रास (Emotional Distress): सामाजिक बजहष्ट्कारामुळे भावजनक त्रास होतो आजण या त्रासामुळे तकभहीन, जवकृत वतभनही होऊ शकते. त्यामुळे राग, जचांता, नैराश्य, मत्सर आजण दुःखद भाव वाढण्याची शक्यता असते. अनेक सांशोधक अभ्यासकाांनी हे दाखजवण्याचा प्रयत्न केला, की सामाजिक बजहष्ट्कारामुळे, भावजनक त्रासामुळे आक्रमकतेसारख्या जवकृत वतभनास पुष्टी जमळते. तथाजप, या अभ्यासात नकारामुळे होणारा भावजनक त्रास अजधक आक्रमकतेला कारणीभूत ठरतो, याचे समथभन करू शकत नाही. ब्लॅकहाटभ आजण सहकाऱ्याांनी (२००७) सांच-जवश्लेषणाद्वारे असे दाखवून जदले, की भावजनक त्रासावर नकाराचा सरासरी पररणाम फारच कमी होता. प्रणतकूल बोधणिक मािणसकता (Hostile Cognitive Mindset) सांशोधन अभ्यास अशा जवधानास पुष्टी करतो, की नकार आपल्या मनात बोधजनक सांरचनाांना अशा प्रकारे चालना देतो, की ज्यामुळे आपल्याला इतराांच्या अस्पष्ट जकांवा तटस्थ कृतीदेखील प्रजतकूल म्हणून जदसतात. नकाराचा बळी असा जवचार करतो, की सामाजिक munotes.in

Page 75

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
75 परस्परसांवादाांमध्ये आक्रमकता खूपच सामान्य आहे आजण ती एक योग्य प्रजतसाद आहे (अँडरसन आजण बुशमन, २००२, रेम्बले आजण बेल्चेव्हस्की, २००४). उत्क्राांती जसद्ाांतदेखील हेच सुचजवतो, की नाकारणे जकांवा वगळणे हे प्रजतकूल बोधजनक मानजसकता जकांवा पक्ष:पाताकडे (bias) नेत आहे. डी’वॉल आजण सहकाऱ्याांनी (२००९) नकार जकांवा सामाजिक बजहष्ट्कारामुळे प्रजतकूल बोधजनक पूवभिह जनमाभण होतो आजण त्यामुळे आक्रमक वतभन वाढते, हे दशभजवण्यासाठी अभ्यासाांची माजलका आयोजित केली. अशाच एका अभ्यासात त्याांच्या अभ्यासातील सहभागींनी समजलांगी िोडीदाराशी सांवाद साधणे अपेजक्षत होते. त्याांनी वेगवेगळ्या प्रकारे सामाजिक बजहष्ट्काराचा वापर केला. यादृजच्छक पद्तीद्वारे (random assignment) सहभागी व्यिींना दोन गटाांमध्ये जवभागले गेले. सहभागींच्या एका गटाला साांगण्यात आले, की त्याांचा भागीदार (खरे तर, एक सांघ) त्याांना भेटण्यास जकांवा त्याांच्याशी सांवाद साधण्यास अजिबातच तयार नाही. सहभागींच्या इतर गटाला साांगण्यात आले, की ते त्याांच्या िोडीदाराला भेटू शकत नाहीत, कारण एखाद्या व्यिीची आधी भेट घेणे यासारख्या अपररहायभ कारणाांमुळे त्याला प्रयोग लवकर सोडावा लागेल. अशा प्रकारे सहभागींना वैयजिकररत्या आपणास वगळले आहे, असे वाटले. या बजहष्ट्काराने प्रजतकूल बोधजनक पक्ष:पातीपणाला चालना जदली की नाही हे शोधण्यासाठी दोन्ही गटाांना शब्दाांची िोडी पूणभ करण्याचे कायभ देण्यात आले. या शब्दाांच्या िोडीमध्ये एक स्पष्टपणे आक्रमक शब्द आजण एक अस्पष्ट शब्द आहेत (उदा. ‘r_pe’ can be rape or ripe). अपेक्षेप्रमाणे ज्याांना सजक्रयपणे आजण वैयजिकररत्या नाकारण्यात आले होते, त्याांनी व्यजिशः वगळलेल्या श्रेणीतील शब्दाांपेक्षा आक्रमक पद्तीने शब्द पूणभ केले. पाठपुरावा अभ्यासात (follow up study) त्याांनी ३० सहभागी व्यिींना घेतले आजण त्याांना व्यजिमत्त्व चाचणी पूणभ करण्यास साांजगतले. या चाचणीच्या खोट्या अजभप्रायाद्वारे सामाजिक नकार हाताळण्यात आला. या ३० जवद्यार्थयाांची ३ गटाांत जवभागणी करण्यात आली होती. एका गटाला अजभप्राय देण्यात आला, की त्याांच्या व्यजिमत्त्व चाचणीचे प्रप्ताांक सूजचत करतात, की ते बहुधा नांतरच्या आयुष्ट्यात एकटे राहतील (म्हणिे, त्याांना इतराांकडून नाकारले िाईल), दुसऱ्या गटाला अजभप्राय देण्यात आला, की त्याांच्याकडे अनेक जचरस्थायी असतील आजण अथभपूणभ सांबांध आजण जतसऱ्या गटाला अजिबात प्रजतजक्रया जदली गेली नाही. त्यानांतर त्याांना दुसऱ् या व्यिीने जलजहलेली एक कथा वाचण्यास देण्यात आली, ज्याांना ते ओळखत देखील नव्हते. या कथेत अनोळखी व्यिीच्या कृती सांजदग्ध होत्या, या जक्रया ठाम जकांवा प्रजतकूल म्हणून अथभ लावल्या िाऊ शकतात. सहभागींना या जक्रयाांबिल त्याांचा प्रभाव जनदेजशत करण्यास साांजगतले होते. पुन्हा एकदा अपेक्षेप्रमाणे हेच प्राप्ताांक जमळाले. ज्याांना साांगण्यात आले होते, की ते एकाकी िीवन िगणार आहेत, त्याांनी कथेतील अनोळखी व्यिीच्या कृतींचा अजधक प्रजतकूल म्हणून अथभ लावला. हे स्पष्टपणे सूजचत करते, की नकार जकांवा सामाजिक बजहष्ट्काराने प्रजतकूल सांज्ञानात्मक पूवाभिह जनमाभण केला. प्रजतकूल सांज्ञानात्मक पूवाभिह आक्रमकतेस कारणीभूत ठरेल की नाही, हे जनधाभररत करण्यासाठी सहभागींना साांगण्यात आले, की या अनोळखी व्यिीने सांशोधन सहाय्यकाच्या िागेसाठी अिभ केला आहे, आजण त्याांनी िे वाचले आहे, त्यावर आधाररत त्याांनी त्याला त्याच्या पदासाठी योग्यतेवर मूल्याांकन केले पाजहिे. त्याांना या कामाची जनताांत गरि असल्याचे साांगण्यात आले. munotes.in

Page 76

सामाजिक मानसशास्त्र
76 पुन्हा एकदा असे आढळून आले, की प्रायोजगक गटातील ज्याांना साांगण्यात आले होते, की ते एकाकी िीवन िगत आहेत, त्याांनी इतर दोन गटाांमधील लोकाांपेक्षा अजधक नकारात्मक मूल्याांकन केले. सांशोधनात पुढे असे जदसून आले, की िेव्हा त्याांनी मूल्यमापन केलेली व्यिी त्याांच्या सामाजिक बजहष्ट्कारास कारणीभूत नसली, तरीही हे पररणाम झाले. म्हणून आपण असे म्हणू शकतो, की नकार हा व्यिीस दुखावतो आजण त्यामुळे खूप भावजनक त्रास होतो. परांतु, लोक आक्रमकतेने प्रजतजक्रया देतात, तेव्हाच त्याांना वाटते, की इतराांच्या कृती प्रजतकूल हेतूवर आधाररत आहेत आजण त्याांना हानी पोहोचवण्याच्या इच्छेने आहेत. तथाजप, ते केवळ ज्या व्यिीने त्याांना नाकारले आहे, त्याच्यावरच नव्हे तर इतराांवरदेखील आक्रमक होतात. प्रसार माध्यमे (Media Violence): प्रसार-माध्यमाांमध् ये लहान मुलाांना आजण अगदी प्रौढाांनाही जहांसेचा सामना करण् याबिल खूप गािावािा झाल्याचे पाहायला जमळत आहे. असे मानले िाते, की प्रसार माध्यमामधील जहांसाचार पाहण्यामुळे मुले आजण प्रौढाांमधील आक्रमकता वाढत चालली आहे. मानसशास्त्रज्ञाांनीदेखील या मुद्याचा वषाभनुवषे एकजत्रत अभ्यास केला आजण ते अशा जनष्ट्कषाभपयांत पोहोचले आहेत, की ज्या देशाांमध्ये अशी सामिी मोठ्या प्रमाणात पाजहली िाते, तेथे प्रसार-माध्यमातील जहांसाचारामुळे आक्रमकतेच्या वाढत्या पातळीला हातभार लागतो. (बुशमन आजण अँडरसन, २००९). खरे तर, बुशमन आजण सहकाऱ्याांनी (२०१५) या क्षेत्राशी सांबांजधत सवभ अभ्यासाांचे जनष्ट्कषभ साराांजशत केले आहेत, आजण असे म्हटले आहे, की १. अशा सामिीमुळे त्याांच्या सांपकाभत आलेल्या लोकाांच्या आक्रमक वतभनाची शक्यता लक्षणीयरीत्या वाढते. २. अशा उद्भासनाचा/सांपकाभचा (exposure) आक्रमकतेवर अल्पकालीन आजण सांचयी (cumulative) दीघभकालीन पररणाम देखील होतो. ३. या प्रभावाांची तीव्रता मोठी आहे. याचा अथभ, प्रसार-माध्यमातील जहांसाचाराचे पररणाम वास्तजवक दीघभकाळ जटकणारे आजण भरीव असतात. या जनष्ट्कषाांमध्ये सवभ देशाांसाठी तसेच सांपूणभ मानविातीसाठी गांभीर असेच जनष्ट्कषभ पहायला जमळत आहेत. आता वर नमूद केलेल्या जनष्ट्कषाांना समथभन देणारे काही अभ्यास पाहू. बांडुराचा "बोबो बाहुली " अभ्यास : (Bandura’s “Bobo Doll” Studies) बॅांड्युरा आजण त्याांच्या सहकाऱ्याांना (१९६१) असा जवश्वास होता, की आक्रमकता हे एक अनुकरणातून जशकलेले वतभन आहे आजण ज्याप्रकारे इतर वतभन जशकले िाते, त्याचप्रमाणे आक्रमक वतभनदेखील अनुकरणाद्वारे अांजगकारले िाते. १९६० मध्ये त्याांनी एक अल्पकालीन प्रयोगशालेय प्रयोग केले. त्याांनी आक्रमकता ही जनरीक्षण आजण अनुकरणातून प्राप्त केली िाऊ शकते का, हे तपासण्यासाठी प्रयोग केला. या अभ्यासास "बोबो बाहुली" अभ्यास (“Bobo Doll” Studies”) म्हणून ओळखले िाते. प्रयोगासाठी ३ ते ६ वषे वयोगटातील मुले आजण मुलींना घेण्यात आले. त्याांनी मुलाांचे आक्रमक वतभन मोिण्यासाठी त्याांची पूवभ-चाचणी घेतली. मुलाांना त्याांच्या दैनांजदन वतभनातील आक्रमकतेच्या पातळीच्या आधारावर तीन munotes.in

Page 77

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
77 गटाांमध्ये जवभागले गेले. मग प्रत्यक्ष दूरजचत्रवाणी कायभक्रम वापरण्याऐविी त्याांनी स्वतःचा दूरजचत्रवाणी कायभक्रम तयार केला, ज्यामध्ये आक्रमक जस्थतीत (aggressive condition) एक प्रौढ-प्रजतरूप (adult model) एका मोठ्या फुगलेल्या खेळण्यातील िोकर (बोबो बाहुली) जवरुद् असामान्य पद्तीने आक्रमक होताना दाखवले. उदा. प्रजतरूप व्यिी बाहुलीवर बसली, जतच्या नाकावर ठोसे मारले, लाथ मारली इ. तर, अनाक्रमक जस्थतीत (non-aggressive condition) प्रौढ-प्रजतरूप बोबो बाहुलीला प्रेमाने स्नेह करताने दशभजवले गेले. मुलाांचे दोन गट याांपैकी एका कायभक्रमास सामोरे गेले आजण जतसरा गट कोणत्याही प्रौढ-प्रजतरुपाच्या सांपकाभत आला नाही. मग सवभ मुलाांना एका मोठ्या खोलीमध्ये सोडण्यात आले, ज्यामध्ये बोबो बाहुलीसह अनेक प्रकारची खेळणी होती. त्याांनी २० जमजनटे मुलाांना मोकळेपणाने खेळण्याची परवानगी होती. या काळात त्याांचे वतभन एकेरी काचेतून काळिीपूवभक पाजहले गेले. तिा १ पहा. तिा ५.१ एकूण ७२ मुले प्रायोजगक गट
आक्रमक प्रारूप
२४ मुले प्रायोजगक गट
आक्रमक नसलेले प्रारूप
२४ मुले जनयांजत्रत गट
प्रारूप नसलेले
२४ मुले पुरुष
प्रारूप जस्त्रया प्रारूप पुरुष प्रारूप जस्त्रया
प्रारूप ६ मुले ६ मुले ६ मुले ६ मुले ६ मुली ६ मुली ६ मुली ६ मुली पररणामाांनी असे दाखवले की- अ) ८८% मुले, िी आक्रमक प्रौढ-प्रजतरुपाच्या सांपकाभत आले होते, ते अजधक आक्रमक होते आजण त्याांनी खोलीतील वस्तूने बोबो बाहुलीला मारले होते आजण िे अनाक्रमक प्रौढ-प्रजतरुपाच्या सांपकाभत आले होते, त्याांनी आक्रमकता दशभजवली नाही, बोबोबिलच्या प्रेमळ वतभनाचे अनुकरण केले. ब) ज्या मुलाांनी प्रौढ-प्रजतरुपास बोबो बाहुलीकडे दुलभक्ष केल्याचे पाजहले, त्याांनीही त्याबिल आक्रमक वतभन दाखवले नाही. क) ज्या मुलींनी पुरुष-प्रजतरूप पाजहले, त्याांनी अजधक शारीररक आक्रमकता (physical aggression) दाखवली आजण ज्या मुलींनी स्त्री-प्रजतरूप पाजहले, त्याांनी अजधक शाजब्दक आक्रमकता (verbal aggression) प्रदजशभत केली. munotes.in

Page 78

सामाजिक मानसशास्त्र
78 ड) आक्रमक जस्थतीत पुरुष जकांवा स्त्री-प्रजतरूप पाजहल्यानांतर मुलाांनी मुलींपेक्षा अजधक शारीररक आक्रमकता दाखवली. बॅांड्युरा आजण सहकाऱ्याांनी (१९६१) असा जनष्ट्कषभ काढला, की या कायभक्रमाच्या प्रदशभनामुळे मुलाांवर दोन पररणाम होतात: १. त्याांनी पाजहलेल्या कायभक्रमातून आक्रमक होण्याच्या नवीन पद्ती, मागभ अांजगकारले गेले. २. आक्रमकता हा वतभनाचा स्वीकाराहभ प्रकार आहे, हेदेखील त्याांनी अांजगकारले. प्रसार-माध्यमांतील णहंसाचाराचा दीघतकालीि अभ्यास (Longitudinal Studies of Media Violence) लेफकोजवट्झ, ह्यूसमॅन, इरॉन आजण त्याांच्या सहकाऱ्याांनी (१९७७) न्यूयॉकभच्या वरच्या भागातील अधभ-िामीण प्राांतात ८७५ जतसऱ्या इयत्तेतील मुलाांच्या दूरजचत्रवाणी पाहण्याच्या सवयी आजण वतभनाचा अभ्यास केला. सांशोधकाांनी असे नोंदवले, की वयाच्या आठव्या वषी जहांसक कायभक्रमाांना प्राधान्य देणारी मुले वयाच्या १९ व्या वषी आक्रमक वतभन दाखवण्याची आजण ३० वषाांची होईपयांत गांभीर गुन्ह्याांमध्ये गुांतण्याची शक्यता अजधक असते. ह्युिमान आजण इतर (१९८४) याांच्या अभ्यासाचे पररणामदेखील सारखेच होते. त्याांनी अनेक वषाांपासून समान सहभागी व्यिींचा अभ्यास केला. पररणामाांवरून असेच जदसून आले, की ज्या मुलाांनी अजधक जहांसक जचत्रपट जकांवा दूरजचत्रवाणीवरील कायभक्रम पाजहले, त्याांच्यात जकशोरवयीन जकांवा प्रौढ व्यिी म्हणून आक्रमकतेची उच्च पातळी जदसून आली. जहांसक गुन्ह्याांसाठी त्याांना अटक होण्याची शक्यतादेखील अजधक होती. हा अभ्यास ऑस्रेजलया, जफनलांड, इस्रायल, पोलांड आजण दजक्षण आजफ्रका याांसारख्या जवजवध देशाांमध्ये प्रजतरूजपत केला गेला आजण सवभत्र त्याचे पररणामदेखील सारखेच होते. यामधून हेच जदसून येते, की आक्रमकतेत साांस्कृजतक फरक नाहीत. जशवाय, असे पररणाम केवळ प्रत्यक्ष कायभक्रम जकांवा जचत्रपटाांपुरतेच मयाभजदत नसल्याचेही जदसून आले. बातम्याांसारख्या कायभक्रमाांमधील जहांसाचार, लोकजप्रय सांगीतातील जहांसक गीत आजण जहांसक जव्हजडओ गेम याांमुळेदेखील प्रसार-माध्यमातील जहांसाचाराचा पररणाम होतो. णहहणडओ गेम (Video Games): जव्हजडओ गेम्स िवळिवळ सवभ देशाांमध्ये खूप लोकजप्रय झाले आहेत आजण लाखो लोक ते तासनतास खेळत आहेत. अनेकाांना या खेळाांचे िणू व्यसनच लागले आहे. याांपैकी बहुतेक जव्हजडओ गेममध्ये मोठ्या प्रमाणात जहांसक सामिी असते. त्यामुळे या जहांसक जव्हजडओ गेम्सचा मानवाच्या आक्रमकतेच्या पातळीवर काय पररणाम होतो, हे पाहणे मानसशास्त्रज्ञाांसाठी अत्यावश्यक बनते. जहांसक दूरजचत्रवाणीवरील कायभक्रम जकांवा जचत्रपट पाहण्यासारखाच प्रभाव जनमाभण करतात का? munotes.in

Page 79

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
79 अँडरसन आजण इतर (२०१०) याांनी आक्रमक जव्हजडओ गेमच्या पररणामाांवर उपलब्ध सवभ चाांगल्या प्रकारे आयोजित केलेल्या अभ्यासाांचे सांच-जवश्लेषण केले. तेव्हा त्याांना असे आढळले, की असे जहांसक खेळ सातत्याने खेळणे म्हणिे - १) आक्रमक बोधि - aggressive cognitions (म्हणिे, इतराांना हानी पोहोचवण्याचे जवचार), आक्रमक भाविा (म्हणिे, शत्रुत्वाची भावना, राग आजण बदला) आजण आक्रमक वतति वाढवते. २) याांमुळे इतराांबिलची सहानुभूती आजण सामाजिक वतभनदेखील कमी होते. ३) जव्हजडओ गेम खेळण्याचे असे नकारात्मक पररणाम पूवभ आजण पािात्य सांस्कृतीत समान रीतीने होतात, त्यामध्ये कोणतेही साांस्कृजतक भेद नाहीत. ४) दीघभकालीन नकारात्मक प्रभाव जनमाभण होतो - आक्रमक आकलनशिी, प्रभाव आजण वतभनात दीघभकाळ जटकणारी वाढ ५) हे पररणाम अल्पकालीन प्रयोगशाळा अभ्यासात तसेच दीघभकालीन अभ्यासाांतदेखील जदसू शकतात. अँडरसन आजण सहकाऱ्याांनी (२०१०) असा जनष्ट्कषभ काढला, की जव्हजडओ गेम्स हे मूळातच चाांगले जकांवा वाईट नसतात. पण लोक काय जशकतात, त्यातील सामिी खूप महत्त्वाची आहे. जव्हजडओ गेमची सामिी अजहांसक असल्यास जव्हजडओ गेम आक्रमकता वाढवत नाहीत. मानसशास्त्रज्ञाांना आणखी एक प्रश्न पडला होता, की जव्हजडओ गेम्स लोकाांमध्ये इतके लोकजप्रय का आहेत? काही मानसशास्त्रज्ञाांचा सुरूवातीला असा जवश्वास होता, की लोक जहांसेचा आनांद घेतात आजण त्याांना ते रोमाांचक वाटतात. जवशेषत:, जव्हजडओ गेमच्या सुरजक्षत सांदभाभत, जिथे त्याांना प्रत्यक्षात कोणतीही हानी होणार नाही. तथाजप, नांतर जझजबल्स्की आजण इतर (२००९) याांच्या अभ्यासातून असे जदसून आले, की हा तकभ योग्य नाही. त्याांनी रायन आजण डेसी (२००७) याांच्या बोधजनक मूल्यमापन जसद्ाांतावर त्याांचे जनष्ट्कषभ आधाररत केले. जहांसक सामिीचा लोकाांना आनांद जमळत नाही, परांतु या जव्हजडओ गेममुळे स्वायत्तता आजण सक्षमतेची भावना त्याांना लोकजप्रय बनवते. दुसऱ्या शब्दाांत साांगायचे झाले, तर हे गेम खेळताना खेळाडूला जमळणारी जनयांत्रणाची भावना, स्वतांत्र असण्याची भावना, त्याांची क्षमता अनुभवण्याची त्याांची कौशल्ये आजण क्षमता वापरण्याची सांधी ज्याांमुळे त्याांना प्रचांड आनांद जमळतो आजण जव्हजडओ गेम खेळताना खूप आनांद जमळतो. जझजबल्स्की आजण सहकारी (२००९) जव्हजडओ गेमच्या चचेसाठी इांटरनेट चचाभजपठाच्या (Internet forum) सदस्याांचा अभ्यास केला. सहभागी व्यिींना त्याांच्या क्षमतेचे मापन करण्यासाठी साांजगतले: • जवजवध खेळ खेळताना त्याांच्या कायभक्षमता (competence) आजण आजधपत्य (mastery) या भावना • खेळाांत असताना त्याांचा आनांद त्यामध्ये सामावून घेणे आजण त्या खेळाांचा क्रम खरेदी करण्यात त्याांची आवड munotes.in

Page 80

सामाजिक मानसशास्त्र
80 जहांसक सामिीसाठी सांकेत १, अमूतभ जहांसेसाठी सांकेत २, वैयजिक जहांसेसाठी सांकेत ३, काल्पजनक जहांसेसाठी सांकेत ४ आजण वास्तववादी जहांसेसाठी सांकेत ५, याांसारख्या जवजवध गेममधील जहांसक सामिीचे प्रयोगकत्याांनी सांकेतन केले होते. पररणाम असे सूजचत करतात, की एखाद्या जवजशष्ट खेळाद्वारे प्रदान केलेल्या स्वायत्ततेची (autonomy) आजण कायभक्षमतेची (competence) गरि अजधक समाधानी आहे, त्या खेळासाठी सहभागी व्यिींना अजधक आनांद, तो खेळासाठीची त्याांची तल्लीनता (absorption) आजण त्या खेळाचा क्रम खरेदी करण्यात अजधक स्वारस्य (interest) आहे. परांतु, खेळातील या समाधानाचा खेळामधील जहांसक सामिीशी काहीही सांबध नव्हता. याचा अथभ असा होतो, की जव्हडीओ गेममधील लोकजप्रयता खेळातील सामिीमुळे नाही, तर इतर घटकाांमुळे होती. जझजबल्स्की आजण सहकारी (२००९) अजहांसक खेळाांपेक्षा जहांसक खेळाांमध्ये अजधक आक्रमकता असलेले लोक अजधक पसांती का दशभजवतात, आनांद का घेतात, हे पाहण्यासाठी एक पाठपुरावा अभ्यास केला. पररणामाांवरून असे जदसून आले, की आक्रमकतेचे वैजशष्ट्य असलेल्या लोकाांनी अजहांसक खेळाांपेक्षा जहांसक खेळाांना प्राधान्य जदले आजण ज्याांच्यात आक्रमकता कमी होती, त्याांनी अजहांसक खेळाांना अजधक प्राधान्य जदले. परांतु या दोन्हीही प्रकारच्या खेळाांनी त्याांची स्वायत्तता आजण कायभक्षमतेची गरि तेवढीच पूणभ केली. त्यामुळे जहांसक जकांवा अजहांसक खेळाांच्या पसांती सांदभाभतील फरक नाहीसा होण्यास मदत झाली. या जनष्ट्कषाांतून असे लक्षात येते, की खेळाच्या लोकजप्रयतेसाठी खेळातील सामिी महत्त्वाची नाही, या मताला आणखी समथभन प्राप्त झाले. जव्हडीओ गेम्सच्या लोकजप्रयतेमागील कारण म्हणिे खेळाडूांच्या स्वायत्ततेची आजण कायभक्षमतेची गरि भागवण्याची त्याांची क्षमता आहे. िर एखाद्या खेळाने खेळाडूांची स्वायत्तता आजण कायभक्षमतेची गरि भागजवली, तर जहांसक जकांवा अजहांसक सामिीची असली, तरी तो खेळ लोकजप्रय होईल. णवसंवेदिीकरण – प्रसार-माध्यमांतील णहंसाचाराचे पररणाम: (Desensitization - The Effects of Media Violence) अँडरसन आजण सहकारी (२०१५) याांनी अभ्यासातून असे जनदशभनास आणले, की दूरजचत्रवाणी कायभक्रम, जचत्रपट, जव्हजडओ गेम, इत्यादींमध्ये मोठ्या प्रमाणात जहांसक सामिीच्या वारांवार प्रदशभनामुळे व्यिी जहांसा आजण त्याच्या पररणामाांप्रजत कमी सांवेदनशील बनते. अशा जवसांवेदनीकरणामुळे लोक अजधक आक्रमक होऊ शकतात. सामाजिक चेता-शास्त्राचा दृजष्टकोन जवसांवेदनीकरणाच्या प्रभावाचा सवाांत प्रमुख पुरावा प्रदान करतो. बाथोलो आजण इतर (२००६) याांनी एक असा अभ्यास आयोजित केला, ज्यामध्ये सहभागी व्यिींना त्याांच्या गतकाळात त्याांनी जकती प्रमाणात जहांसक आजण अजहांसक जव्हजडओ गेम खेळले होते, याचा अहवाल सादर करण्यास साांजगतले. मग त्याांना काही प्रजतमा दाखजवण्यात आल्या (िसे की सायकलवरील माणूस) जकांवा जहांसक प्रजतमा (उदा. दुसऱ् या व्यिीच्या डोक्यावर बांदूक धरलेला माणूस) अशी प्रजतमा दशभजवण्यात आली. या प्रजतमा पहात असताना त्याांच्या मेंदूतील जक्रयात्मक हालचालींची नोंद घेण्यात आली. या नोंदींना घटना-सांबांजधत मेंदूची क्षमता (event related brain potential) म्हणून ओळखले िाते. म्हणिे जवजशष्ट प्रकारच्या माजहतीवर प्रजक्रया केल्यावर मेंदूच्या जक्रयात्मक हालचालींत होणारे बदल लक्षात munotes.in

Page 81

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
81 घेणे होय. तेव्हा असे गृहीत धरण्यात आले, की िर गतकाळात जहांसक जव्हजडओ गेम खेळल्यामुळे सहभागी व्यिींना जहांसक प्रजतमाांबिल असांवेदनशीलता जनमाभण झाली असेल, तर त्याांच्या मेंदूच्या जक्रयात्मक हालचालीदेखील कमी असतील. जनष्ट्कषाांतूनदेखील हेच सूजचत झाले, की प्रसार-माध्यमाांतील जहांसाचाराच्या सांपकाभत येण्यामुळे जवसांवेदनीकरण जनमाभण होते. असेही गृहीत धरले गेले होते, की जवसांवेदनीकरणाची व्याप्ती (degree of desensitization) इतर लोकाांजवरूद् आक्रमकतेच्या सांभाव्यतेचा अांदाि लावेल. याची चाचणी घेण्यासाठी सहभागी व्यिींना स्पधाभत्मक प्रजतजक्रया-काळाच्या जवजशष्ट कायाभत (competitive reaction time task) सहभागी होण्यास साांजगतले होते, ज्यामध्ये ते स्पधाभत्मक कायभ गमावलेल्या व्यिीला देण्यासाठी एका असुखद आवािाचा मोठेपणा (loudness of an unpleasant sound) ठरवू शकत होते. पररणामाांनी पुन्हा एकदा सूजचत केले, की ज्याांचे जवसांवेदनीकरणाचे प्रमाण अजधक होते, ते जवसांवेदनीकरणात कमी असलेल्या लोकाांपेक्षा अजधक आवाि देण्यास तयार होते. वरील अभ्यासाच्या आधारे, आपण असा जनष्ट्कषभ आपण काढू शकतो, की प्रसार-माध्यमाांतील जहांसाचाराच्या प्रदशभनामुळे एखाद्या व्यिीच्या आक्रमक प्रवृत्ती वाढतातच असे नाही, तर अशा घटनाांवरील त्याच्या भावजनक प्रजतजक्रयादेखील कमी होतात. त्यामुळे ते असांवेदनशील बनतात, असे लोक आक्रमकतेला ‘सामान्य नसलेले काहीही’ म्हणून पाहतात. प्रश्न असा उपजस्थत होतो, की िेव्हा हे सवभज्ञात आहे, की प्रसार- माध्यमाांतील जहांसाचाराच्या प्रदशभनामुळे असे गांभीर प्रजतकूल पररणाम होतात, तर मग माध्यमाांमधील जहांसक मिकूर कमी का केला गेला नाही, जकांवा काढून का टाकला गेला नाही. याची कारणे सामाजिक जकांवा मानजसक याांऐविी आजथभक आहेत. हे दुःखद वास्तव आहे, की िोपयांत लोक पैसे देण्यास आजण अशा सामिीचा वापर करण्यास तयार आहेत, तोपयांत माध्यमे जहांसाचार जवकतात. त्यामुळे तो कायम राहून आपल्या माध्यमाांवर वचभस्व करेल. ५.३.३ आक्रमकतेची वैयणिक कारणे (Personal Causes of Aggression) मानसशास्त्रज्ञाांसमोर प्रश्न असा होता, की िर वर नमूद केलेले सामाजिक घटक आक्रमकतेला कारणीभूत असतील, तर त्याच पररजस्थतीत काही व्यिी इतराांपेक्षा अजधक आक्रमक असतात, हे सत्य कसे स्पष्ट करायचे? हे वैयजिक फरक का अजस्तत्वात आहेत? त्याांनी असा जनष्ट्कषभ काढला, की काही वैयजिक घटक आहेत, िे त्याांच्या आक्रमकतेची पातळी वाढवण्यास कारणीभूत आहेत. चला, यापैकी िे काही वैयजिक घटक आक्रमकतेला कारणीभूत आहेत, ते घटक आपण पाहूया. प्रणतकूल आरोपण पक्ष:पात (Hostile Attribution Bias) प्रजतकूल आरोपण पक्ष:पात हा इतराांच्या कृतींमधील प्रजतकूल हेतू पहाण्याची प्रवृत्ती अशा अथाांने पजहला िातो. यामध्ये असे गृहीत धरले िाते, की इतराांच्या वतभनातील प्रजतकूलता, चुका आजण आक्रमक वतभन सातत्याने पाजहले िाते. “िर त्याचे माझ्याशी वैर असेल, तर मी प्रथम प्रहार करेन”, असे आक्रमक बोधन त्याांच्यात असते. तथाजप, मानवी लोकसांख्येमध्ये जवरोधी जवशेषता पूवभिह असण्याची ही प्रवृत्ती सामान्य जवतरण वक्र आकृजतबांधाचे (normal munotes.in

Page 82

सामाजिक मानसशास्त्र
82 distribution curve pattern) अनुसरण करते. जवतरणाच्या एका टोकाला असे लोक आहेत, िे व्यावहाररकदृष्ट्या प्रत्येकाला शत्रू मानतात आजण जवतरणाच्या दुसऱ्या टोकाला असेही काही लोक आहेत, िे क्वजचतच इतराांना शत्रू म्हणून पाहतात. परांतु, आपल्यापैकी बहुतेक ६८.२% लोक या दोन टोकाांच्या मध्ये येतात. ज्याांना प्रजतकूल आरोपण पक्ष:पात उच्च आहे, ते इतराांच्या जनष्ट्पाप कृतींनादेखील प्रजतकूल समितात. त्याांना असे वाटते, की प्रत्येकिण कोणत्या ना कोणत्या मागाभने पकडण्याचा प्रयत्न करत आहे, िसे की त्याांना हानी करणे, त्याांना फसवणे. यामुळे या व्यिी नेहमीच आक्रमक भावजस्थतीत असतात. स्व-णप्रतीवाद (Narcissism) स्व-जप्रतीवाद हा एक व्यजिमत्व गुण आहे. हे वैजशष्ट्य असलेल्या लोकाांमध्ये त्याांच्या स्वतःजवषयी अन्याय्य मत (unjustified view), स्वत:च्या महत्त्वाची भरीव िाणीव (inflated sense), अजत अवधान (attention) आजण प्रशांसा (admiration) याांची खोल गरि, त्रासदायक नातेसांबांध (troubled relationships), आजण इतराांसाठी समानुभूतीचा अभाव (lack of empathy) असतो. या व्यिी आक्रमक होतात, िेव्हा इतर लोक त्याांच्या स्वत:जवषयीच्या अवािवी मताांवर प्रश्न जवचारण्याचे धाडस करतात. अशा प्रकरणाांत, ते स्व-जप्रतीवादी रोष अनुभवतात. ते ‘शांकाखोराां’जवरुद्देखील सूड उगवतात, पण त्याच वेळी त्याांना या शांकाांपासून धोकाही वाटत असतो. स्व-जप्रतीवादाचे दोन भाग आहेत - अ) भहयता (Grandiosity) – देखावा करण्याची आजण उद्टपणा (arrogance) दाखवण्याची प्रवृत्ती ब) असुरणक्षतता (Vulnerability) – कडवटपणाची, तक्रार करण्याची आजण बचावात्मक असण्याची प्रवृत्ती जक्रझन आजण िॉहर (२०१५) याांच्या मते, केवळ असुरजक्षतता ही आक्रमकतेशी सांबांजधत आहे. अजत-असुरजक्षतता असणारे स्व-जप्रतीवादी लोक िेव्हा इतर लोक त्याांना स्वतःजवषयीच्या त्याांच्या भरीव मताांवर (inflated views) प्रश्न जवचारतात, तेव्हा ते राग अनुभवतात. म्हणिेच, या अभ्यासाने या मताचे समथभन केले आहे, असेच आपल्याला पाहायला जमळते. त्याांच्या अभ्यासात सहभागी व्यिींचा भव्य आजण असुरजक्षत स्व-जप्रतीवाद, तसेच इतराांशी सांघषाभला थेट जकांवा जवस्थाजपत (direct or displaced) आक्रमकतेने प्रजतसाद देणाऱ्या व्यिींच्या प्रवृत्तीचे मापन केले. पररणामाांनी असे दशभजवले, की केवळ असुरजक्षततेने आक्रमकतेचा अांदाि लावला गेला होता. दुसऱ् या अभ्यासात जक्रझन आजण िॉहर (२०१५) याांनी सहभागी व्यिींना साांजगतले, की हा अभ्यास अन्न-प्राधान्याांबिल (food preferences) आहे. सहभागी व्यिींना साांगण्यात आले, की या सहभागी व्यिींनी थोडे कडू द्रव (चहा) जकांवा खूप कडू द्रव (कडू खरबूिाचा रस) चाखायचा की नाही, हे त्याांचे भागीदार जनवडतील. त्यानांतर त्याांना असे साांगण्यात आले, की त्याांच्या िोडीदाराने त्याांच्यासाठी चव आजण मूल्याांकन करण्यासाठी कडू खरबूिाचा रस जनवडला आहे. त्यानांतर, त्याांना त्याांच्या िोडीदारासाठी चवीने सौम्य जकांवा अत्यांत जतखट सॉस याांपैकी एक जनवडण्याची सांधी देण्यात आली, तेव्हा असे आढळून आले, की असुरजक्षत munotes.in

Page 83

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
83 स्व-जप्रतीवाद असणाऱ्या व्यिींनी त्याांच्या िोडीदाराांसाठी असुरजक्षत स्व-जप्रतीवाद कमी असलेल्याांपेक्षा अजधक वेळा अत्यांत जतखट सॉस जनवडला. हे सूजचत करते, की असुरजक्षत स्व-जप्रतीवादी लोक त्याांना जचथावणी देणाऱ् या व्यिीजवरूद् अजधक आक्रमक होतात. िे लोक त्याांच्या श्रेष्ठत्वाकडे दुलभक्ष करतात, त्याांना जशक्षा करावी, अशी तीव्र भावना त्याांच्यामध्ये जनमाभण होते. म्हणून फुगवलेला अहांकार असलेले आजण स्वतःबिल शांका बाळगणारे लोक िेव्हा कोणी त्याांच्या अहांकाराला धोका जनमाभण करण्याची शक्यता असते, तेव्हा ते अशा लोकाांसाठी खूप धोकादायक असतात. इजतहाससुद्ा हे जसद् करतो, की बहुतेक क्रूर हुकुमशाहदेखील असुरजक्षत स्व-जप्रतीवादी होत्या. णलंग आणण आक्रमकता (Gender and Aggression) आक्र्मकतेबाबत ज्या सांस्कृतीचा अभ्यास केला िात आहे, त्या प्रत्येक सांस्कृतीत आक्रमकतेमध्ये मोठा जलांगभेद आढळून आला आहे. त्यामुळे आक्रमकतेत लैजगक फरक नक्कीच आढळतो, या मतास समथभन जमळते. प्रत्येक देशातील जहांसक गुन्ह्याांची आकडेवारी हेच जसद् करते, की पुरुष जस्त्रयाांपेक्षा अजधक आक्रमक असतात. सांबांजधत माजहती असेच दशभजवते, की जस्त्रयाांपेक्षा पुरुष अजधक आक्रमक आजण वेगवेगळ्या प्रकारच्या आक्रमकतेचा बळी असण्याची शक्यता अजधक असते. बुशमन आजण सहकारी (२०१६) याांनी या जनरीक्षणाचे समथभन केले, की अमेररकेतील िवळिवळ सवभ सामूजहक गोळीबार हे पुरुषाांद्वारेच केले िातात आजण तेच तरुणाांच्या जहांसाचारासाठी खरे कारण आहे. सवभ प्रकारची युवा जहांसा प्रामुख्याने पुरुषाांद्वारे केली िाते आजण त्याचा व्यापक पररणाम आपणास पहावयास जमळतो. शारीररक आक्रमकता (Physical Aggression) इग्ली आजण स्टेफेन (१९८६) याांनी आक्रमकतेतील जलांगभेदाशी सांबांजधत अभ्यासाचे सांच-जवश्लेषण (meta-analysis) केले आजण त्याांनादेखील हेच आढळून आले, की िगभरातील पुरुष शारीररक आक्रमकतेमध्ये सहभागी होण्याची शक्यता अजधक असते, ज्यामुळे त्याांना जस्त्रयाांपेक्षा वेदना जकांवा शारीररक दुखापत होण्याची शक्यता अजधक असते. शारीररक आक्रमकतेची (physical aggression) तीव्रतादेखील जस्त्रयाांपेक्षा पुरुषाांमध्ये अजधक असते. आचभर (२००४) याांच्या मतानुसार, हा फरक वेगवेगळ्या सांस्कृतींमध्येदेखील अजस्तत्वात आहे. णचिावणी देणे (Provocation) पुरुष आजण जस्त्रयाांच्या आक्रमकतेमध्ये फरक करणारा आणखी एक घटक, म्हणिे थेट जचथावणी (direct provocation) देणे होय. थेट जचथावणीच्या बाबतीत मात्र कोणताही जलांगभेद आढळत नाही. िेव्हा थेट जचथावणी जदली िात असते, तेव्हा स्त्री आजण पुरुष दोघेही सारख्याच प्रमाणात आक्रमक होतात. परांतु जचथावणीच्या अनुपजस्थतीत पुरुष आक्रमक होण्याची शक्यता जस्त्रयाांपेक्षा अजधक असते. (बेटेनकोटभ आजण जमलर, १९९६). शाणददक आक्रमकता (Verbal Aggression) पुरुष आजण जस्त्रया या दोघाांच्या बाबतीत शाजब्दक आक्रमकता (verbal aggression) वापरण्याचे प्रमाण तीव्र आढळून येते. तथाजप, असे आढळून आले आहे, की पुरुष जस्त्रयाांपेक्षा शाजब्दक आक्रमकतेच्या बाबतीत (उदा. शपथ घेणे) अजधक तीव्र प्रकार वापरतात. munotes.in

Page 84

सामाजिक मानसशास्त्र
84 अप्रत्यक्ष आक्रमकता (Indirect Aggression) अप्रत्यक्ष आक्रमकता ही एखाद्या व्यिीला हानी पोहोचवण्याच्या उिेशाने केलेली जक्रया असते, परांतु ती थेट लजक्ष्यत व्यिीजवरुद् केली िात नाही. उदाहरणाथभ, ररकामटेकड्या गप्पा मारणे, खोट्या अफवा पसरवणे, सामाजिक कायभक्रमातून इतराांना वगळणे, लजक्ष्यत व्यिीच्या मालमत्तेचे नुकसान जकांवा जवध्वांस करणे दुसऱ् या व्यिीचे लजज्ित करणारे रहस्य त्याच्या परवानगीजशवाय उघड करणे, थेट आरोप न करता जतरस्कार करणे, इतराांच्या रूपावर जकांवा व्यजिमत्त्वावर टीका करणे इ. अशा सवभ प्रकरणाांमध्ये एखाद्या व्यिीला शारीररकररत्या उपजस्थत न राहता हानी पोहोचजवणे, हेच कृत्य अप्रत्यक्ष आक्रमकतेमध्ये असते. आचभर (२००४) याांच्या मते, जकशोरवयीन मुली मुलाांपेक्षा अप्रत्यक्ष आक्रमकतेत गुांतण्याची शक्यता तसेच शारीररक आजण शाजब्दक आक्रमकतेच्या तुलनेत ते आवेगपूणभ वतभन करण्याही शक्यतादेखील अजधक असते. अप्रत्यक्ष आक्रमकतेसाठी खूप जनयोिन, व्यूहतांत्रे आजण सूक्ष्मता आवश्यक असते. म्हणूनच अगदी लहान वयापेक्षा जकशोरवयीन मुलाांमध्ये अप्रत्यक्ष आक्रमकतेचे प्रमाण अजधक जदसून येते. योकभजवस्ट आजण इतर (१९९२-१९९४) जफनलांडमध्ये केलेल्या सांशोधनातदेखील असेच समान पररणाम आढळले. हा फरक प्रौढत्वातदेखील सुरू राहतो. जस्त्रया प्रौढावस्थेत पुरुषाांच्या तुलनेत िीवनाच्या जवजवध क्षेत्राांमध्ये अप्रत्यक्ष प्रकारची आक्रमकता अजधक वापरतात. पुरुषाांपेक्षा जस्त्रया अप्रत्यक्ष आक्रमकता (indirect aggression) अजधक का वापरतात, असा प्रश्न उपजस्थत होतो. त्याची चार कारणे असू शकतात- १. अशा प्रकारच्या आक्रमकतेला सामाजिक आजण साांस्कृजतक मान्यता आहे, असे समिले िाते. बहुतेक सांस्कृतीत जपतृसत्ताक पद्ती अजस्तत्वात असतात, ज्यात पुरुषाांना जस्त्रयाांपेक्षा अजधक सत्ता आजण स्थान प्राप्त होते. त्यामळे अशा सांस्कृतींमधील सामाजिक जनयम पुरुषाांना योद्ा (प्रत्यक्ष आक्रमकतेचा वापर करून) म्हणून पुरस्कृत करतात आजण अजधक आक्रमक बनल्याबिल जस्त्रयाांना जशक्षा देतात. बाबभर आजण इतर (१९९९) असे म्हटले आहे, की िेव्हा जस्त्रया आक्रमकपणे वागतात आजण वचभस्व गािवण्याचा प्रयत्न करतात, तेव्हा त्याांना अनेकदा त्याांच्या अशा वतभनामुळे जवरुद् प्रजतजक्रयाांचा सामना करावा लागतो. २. मुलाांपेक्षा मुली शारीररक ताकदीच्या बाबतीत तुलनेने कमकुवत असतात आजण त्यामुळे अप्रत्यक्ष आक्रमकता वापरणे, त्याांच्यासाठी सुरजक्षत असते. ३. कजनष्ठ स्थानावरील लोक थेट उच्च स्थानावरील व्यिीप्रजत प्रत्यक्ष आक्रमक होण्यास घाबरतात, त्यामुळे या व्यिी अप्रत्यक्ष आक्रमकता आपल्यासाठी सुरजक्षत आहे, याची िाणीव त्याांना होते व त्यामुळे ते अप्रत्यक्ष आक्रमकता अजधक प्रमाणात वापरतात. हा फरक जलांगभेदाांनाही लागू आहे, जपतृसत्ताक समािात मुलींचे स्थान दुय्यम असते. थोडक्यात, कोणीही असे म्हणू शकते, की आक्रमकतेतील जलांगभेद हा खरांच आक्रमकतेचा प्रकार, वय आजण साांस्कृजतक मूल्याांवर अवलांबून असतो. आक्रमकतेतील जलांग-जभन्नता िेथे अजधक प्रमाणात ठळकपणे जदसून येते, तेथे पुरुष सवभ सत्ता आपल्याठायी धारण करतात. munotes.in

Page 85

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
85 ५.३.४ आक्रमकतेची पररणस्ितीजन्य कारणे (Situational Causes of Aggression) आक्रमकतेच्या सामाजिक आजण वैयजिक कारणाांव्यजतररि अनेक पररजस्थतीिन्य कारणेदेखील आक्रमक कृत्याांमध्ये मोठी भूजमका बिावतात. आक्रमकतेची अनेक पररजस्थतीिन्य कारणे असली, तरी सध्या आपण आक्रमकतेची फि तीन पररजस्थतीिन्य कारणे पाहुया: तापमाि आणण आक्रमकता - उष्णतेचे पररणाम (Temperature and Aggression - The Effects of Heat): सांशोधनाांनी असे नोंदजवले आहे, की उष्ट्ण आजण बाष्ट्पयुि जदवसाांत लोक जचडजचडे आजण शीघ्रकोपी होतात, कारण ते अशा तापमानात अस्वस्थता अनुभवतात. तथाजप, आक्रमकता आजण तापमान याांच्यात व्यस्त इांििी अक्षर U प्रमाणे सांबांध मानला िातो. िर लोक दीघभकाळापयांत उच्च तापमानाच्या सांपकाभत असतील, तर ते इतके अस्वस्थ होतात, की ते सुस्त होतात आजण इतराांजवरुद् आक्रमक होण्याऐविी त्याांची अस्वस्थता कमी करण्यावर लक्ष केंजद्रत करतात. बॅरन अँड ररचडभसन (१९९४) याांनी प्रयोगशाळेतील जनयांजत्रत पररजस्थतीत हा प्रयोग केला. स्वतांत्र पररवतभक म्हणून तापमानात पद्तशीरपणे बदल केला िात होता. सहभागी व्यिींना आनांददायी पररजस्थती (तापमान ७०-७२’ फॅरेनहाइट) अत्यांत असुजवधािनक पररजस्थती (तापमान ९४-९८’) फॅरेनहाइट) अशा सवभ पररजस्थतीत त्याांना दुसऱ् या व्यिीजवरूद् आक्रमक होण्याची सांधी जदली गेली. तेव्हा पररणामाांनी असे सूजचत केले, की अजतशय उच्च तापमानामुळे जचथावलेले (provoked) आजण न-जचथावलेले (unprovoked) अशा दोन्ही सहभागी व्यिींसाठी आक्रमकता कमी झाली. अत्यांत उष्ट्ण पररजस्थतीत सहभागी इतके अस्वस्थ होते, की त्याांनी इतराांजवरुद् आक्रमक होण्याऐविी त्या तापमानापासून दूर िाण्यावर त्याांचे लक्ष केंजद्रत केले. तथाजप, प्रयोगशाळाांमध्ये आयोजित केलेल्या या अभ्यासाांवर टीका करण्यात आली आहे, कारण या अभ्यासातील सहभागी व्यिी केवळ काही जमजनटाांसाठी अत्याजधक तापमानाच्या सांपकाभत होते. वास्तजवक िीवनात तापमान काही जमजनटाांत बदलत नाही. या मयाभदाांवर मात करण्यासाठी अँडरसन आजण सहकारी (१९९७) वेगवेगळ्या पद्तींचा वापर करून अभ्यास केला. त्याांनी ४५ वषाांच्या कालावधीत (१९५०-१९९५ पयांत) अमेररकेतील ५० शहराांचे सरासरी वाजषभक तापमान गोळा केले. जहांसक गुन्ह्याांचे प्रमाण (गांभीर हल्ला, हत्या, इ.), मालमत्तेसांबांधी गुन्हे (घरफोडी, वाहन चोरी, इ.) आजण मुळात अजतशय आक्रमक मानला िाणारा दुसरा गुन्हा बलात्कार, याजवषयी माजहती गोळा केली. त्यानांतर तापमान आजण जवजवध गुन्ह्याांमध्ये काही सांबांध आहे, की नाही हे जनधाभररत करण्यासाठी त्याांनी या सवभ माजहतीचे जवश्लेषण केले. गररबी, वय, लोकसांख्येचे जवतरण इ. अशा सांबांधाांवर पररणाम करणारी इतर पररवतभके जनयांजत्रत केली गेली. तेव्हा असे आढळून आले, की उष्ट्ण वषाांच्या कालावधीत जहांसक गुन्हे अजधक प्रमाणात घडतात. परांतु, मालमत्तेसांबांधी गुन्ह्याांवर आजण बलात्कार या गुन्ह्याांवर तापमानाचा कोणताही पररणाम झालेला जदसून आला नाही. या अभ्यासाने या गृजहतकाला समथभन जदले, की उष्ट्णता जकमान काही प्रकारच्या आक्रमकतेशी munotes.in

Page 86

सामाजिक मानसशास्त्र
86 िोडलेली आहे. तथाजप, या अभ्यासाने उष्ट्णता आजण आक्रमकता याांच्यातील व्यस्त सांबांधाांबिल काहीही सूजचत केले नाही. रॉटन आजण कोहेन (२००६) याांनी उष्ट्णता आजण आक्रमकता याांच्यातील सांबांधाांचे स्वरूप तपासण्यासाठी एक अभ्यास केला. त्याांनी असा तकभ केला, की उष्ट्णता ही िेव्हा अजधक प्रमाणात असते, तेव्हा िर लोकाांना अस्वस्थ वाटत असेल, तर लोक आक्रमक होण्याचा जवचार करण्याऐविी त्या उष्ट्णतेपासून दूर िाण्याचा प्रयत्न करत असतील, हे जवधान िर खरे मानले, तर दुपारपेक्षा सांध्याकाळी आक्रमकता अजधक प्रबळ व्हायला हवी. दुपारच्या वेळी तापमान आपल्या अजधकतम पातळीवर असते आजण सांध्याकाळी त्याच्या उच्चाांकावरून घसरण सुरू होते. याचा अथभ, उष्ट्णता आजण आक्रमकता याांच्यात वक्र सांबांध असावा. वरील अभ्यासातून हेच जसद् झाले आहे, की “तापमान वाढले, की राग येतो” या म्हणीत कुठेतरी सत्यता आहे. हे जनष्ट्कषभ िागजतक तापमान वाढीच्या प्रकाशात आता सवभ िग अनुभवत आहे. मद्य (Alcohol): एक सामान्य धारणा अशी आहे, की मद्यपान एखाद्या व्यिीमध्ये आक्रमकता जनमाभण करणाऱ्या प्रवृत्तींना चालना देते. अनेक सांशोधक अभ्यासाांनीदेखील या धारणेचे समथभन केले आहे आजण दशभजवले, की िेव्हा सहभागी व्यिींनी भरपूर मद्यप्राशन (त्याांना कायदेशीरररत्या मद्य घेण्यास पुरेसे) केले, तेव्हा जचथावण्याांना त्याांनी अजधक तीव्रतेने प्रजतसाद जदला आजण ज्या सहभागींनी मद्यपान केले नाही, त्याांच्या तुलनेत या व्यिींनी अजधक आक्रमकतेने वतभन केले (बुशमन आजण कूपर, १९९०). जगयानकोला आजण इतर (२०००) याांनी प्रयोगातून तेच जसद् केले. त्याांनी पुरुष आजण जस्त्रया दोघाांनाही प्रयोगात सहभागी करून दोन गटाांमध्ये जवभागले. एका गटाला मद्य घेण्यास साांजगतले होते (पुरुषाांसाठी शरीराच्या विनासाठी १ िॅम प्रजत जकलोिाम आजण जस्त्रयाांसाठी ०.९० िॅम प्रजत जकलोिाम विन). दुसरा गट मद्यपान करणारा गट नव्हता, त्याांना मद्यपानमुि पेय देण्यात आले होते, परांतु त्याांच्या पेयाला मद्यासारखा वास येत आहे, याची खात्री करण्यासाठी त्याांच्या पेयाच्या वर मद्याचे काही थेंब टाकण्यात आले. सेवनानांतर सवभ सहभागींना स्पधाभत्मक खेळ खेळण्याची सांधी देण्यात आली. ज्यामध्ये त्याांनी जवरोधकाांना जविेचा धक्का द्यायचा होता, अशी पररजस्थती जनमाभण केली. खरे तर कोणीही एकमेकाांचा जवरोधक नव्हता. प्रजतस्पध्याभचा प्रजतसाद काय असायला हवा होता, हे प्रयोगकत्याभने हाताळायचे होते. सुरूवातीला या तथाकजथत प्रजतस्पध्याभने सहभागी व्यिींना हलके धक्के जदले, परांतु नांतर मात्र अत्यांत उच्च पातळीचे धक्के देण्यास सुरुवात केली. िेव्हा जवरोधकाांना धक्के देण्याची वेळ प्रत्यक्ष सहभागींची होती, त्यावेळी सांशोधकाांना आता सहभागी कसा प्रजतसाद देईल, हे पाहायचे होते. तेव्हा पररणामाांवरून असे जदसून आले, की – १. प्रजतस्पध्याभला जविेचा धक्का देण्याच्या बाबतीत पुरुषाांची आक्रमक प्रजतजक्रया जस्त्रयाांच्या आक्रमक प्रजतजक्रयाांपेक्षा दुप्पट होती. २. अत्यांत तीव्र जस्थतीत जिथे सहभागी व्यिींना अजधकाजधक जविेचा धक्का द्यायचा होता, जतथे मद्यप्राशन गटातील पुरुष आजण जस्त्रया दोघाांनीही मद्यपान सेवन न करणाऱ्या गटामधील सहभागी व्यिींपेक्षा अजधक धक्का जदला. जशवाय मद्यपान munotes.in

Page 87

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
87 करणाऱ्या गटात मद्यपानाचा पररणाम जस्त्रयाांपेक्षा पुरुषाांवर अजधक होता. त्यामुळे मद्यामुळे पुरुष आजण जस्त्रया दोघाांचाही आक्रमक प्रजतसाद वाढला असला, तरी हे जस्त्रयाांपेक्षा पुरुषाांच्या बाबतीत हा प्रजतसाद अजधक खरा होता. प्रश्न असा उपजस्थत होतो, की मद्यपानामुळे आक्रमकता का वाढते, याची आपणास त्याची जवजवध कारणे असू शकतात, िसे की १. गॅांटनर आजण टेलर (१९९२) याांनी असे जनदशभनास आणून जदले, की मद्यपान फि आवेगपूणभ आजण धोकादायक वतभनापासून प्रजतबांध काढून टाकते. २. मद्यपापानी लोकाांना जचथावणी देण्यास, जवशेषतः सांवेदनशील बनवते आजण तेव्हा ते आक्रमक होण्याची शक्यता असते. ३. बाथोलो आजण सहकारी (२००३) याांच्या म्हणण्यानुसार, मद्यपान हे बोधजनक कायभ कमी करते - उिीपक आजण स्मृतीचे मूल्याांकन याांसारखी उच्च क्रमाची बोधजनक काये. याांमुळे एखाद्या व्यिीला इतराांच्या प्रजतकूल आजण अ-प्रजतकूल हेतूांचे जनधाभरण करणे आजण त्याांत फरक करणे कठीण होत िाते. ४. आक्रमकतेसह त्याांच्या वतभनाच्या जवजवध स्वरूपाच्या पररणामाांचे मूल्याांकन करणेदेखील त्याांच्यासाठी कठीण होते. दुसऱ्या शब्दाांत, मद्यपानाच्या प्रभावाखाली त्याांच्या आक्रमकतेचे काय पररणाम होतील, हे ते अांदाि करू शकत नाहीत (होकेन आजण इतर, १९९८) नशेत असलेल्या व्यिीमध्ये सुरूवातीला नापसांत असलेल्या एखाद्या व्यिीजवषयी सकारात्मक माजहतीवर प्रजक्रया करण्याची क्षमता कमी असते. उदा. िर एखाद्या व्यिीने सुरूवातीला त्या व्यिीला जचथावणी जदली असेल, आजण नांतर त्याच्या वागणुकीबिल माफीदेखील माजगतली असेल तरी मद्यधुांद व्यिी या नवीन माजहतीवर प्रजक्रया करू शकणार नाही आजण माफी मागूनही ती आक्रमक भूजमकेतेच राहू शकते. ५. डेनसन आजण इतर (२०१२) याांनी असे दशभजवले, की मद्यपान हे स्व-जनयांत्रण आजण आक्रमक प्रवृत्तींना प्रजतबांजधत करण्याची क्षमता, जवशेषतः जचथावणीनांतर, कमी करते. बंदुकीची उपलदधता (Gun Availability): अमेररकेत दुकानात, अजधक करून, बांदुकाांच्या जवक्रीवर बांदी घालण्याची सावभिजनक मागणी आि वाढत आहे. बांदुकीची उपलब्धता इतक्या सहिररत्या होत आहे, की लहान मुलाांनादेखील ही साधने सहि प्राप्त होत आहेत. फॉवलर आजण इतर (२०१७) याांनी नोंदवले आहे, की बांदुकीने हत्येच्या घटना वारांवार घरामध्ये घडतात आजण त्या अनेकदा घरगुती जकांवा कौटुांजबक जहांसाचाराशी (domestic or family violence) सांबांजधत असतात, त्यामुळे असा प्रकार पाहायला जमळतो. जकशोरवयीन मुलाांद्वारे शाळा, खरेदी केंद्रे/मॉल्समध्ये (malls) हत्या आजण स्व-हत्याांच्या घटना सातत्याने वाढत चालल्या आहेत. धोकादायक शस्त्राची उपलब्धता, उपजस्थती आजण आक्रमकतेची वाढलेली प्रवृत्ती याांच्यात काही सांबांध आहे का, याचा अभ्यास अनेक मानसशास्त्रज्ञ करत आहेत. साांताएला-टेनोररयो munotes.in

Page 88

सामाजिक मानसशास्त्र
88 आजण इतर (२०१६) याांनी १० वेगवेगळ्या देशाांमध्ये केलेल्या १३० अभ्यासाांचे परीक्षण केले, िेथे बांदुक खरेदी आजण उपलब्धतेबाबतचे कायदे बदलले गेले होते. तेव्हा त्याांना असे आढळून आले, की बांदुक खरेदी आजण उपलब्धतेवर अजधक जनबांध घातले गेल्याने जिवलग व्यिींची हत्या आजण मुलाांचे अनावधानाने होणारे मृत्यूचे प्रमाण कमी झाले आहे. स्रॉबे (२०१५) याांनी असे स्पष्ट केले, की बांदूकीची सहि होणारी उपलब्धता ही हत्या-दराांवर (homicide rates) कसा पररणाम करते. त्याांच्या मतानुसार, दोन सांभाव्य मागभ असू शकतात, ज्यामध्ये बांदूक उपलब्धता हत्येस प्रभाजवत करते - १. शस्त्रास्त्राांची उपलब्धता हेतूांना आकार देऊ शकते – ज्याला शस्त्र प्रभाव (weapon effect) असेही म्हणतात. २. शस्त्रास्त्राांच्या उपलब्धतेमुळे हे हेतू पूणभ होण्याची शक्यता वाढते. बकोजवत्झ एल. आजण लीपेि ए. (१९६७) याांनी या गृजहतकाची चाचणी केली, की जवशेषत: िे लोक आक्रमक होण्यास तयार असतात, त्याांच्यामध्ये आक्रमकतेशी सांबांजधत उिीपने (stimuli) ही एक प्रकारे आक्रमक प्रजतसाद जमळवून देण्यास सक्षम होऊ शकतात. त्याांनी त्याांच्या प्रयोगात १०० पुरूष पदवीधर जवद्यार्थयाांना सहभागी म्हणून घेतले होते. प्रयोगाच्या पजहल्या भागात याांतील अध्याभ सहभाग व्यिींना त्याांच्या भागीदाराांनी वारांवार जवद्युत झटके जदले, त्यामुळे या सहभागी व्यिींमध्ये रागाची भावना जनमाभण झाली. इतर अध्याभ सहभागी व्यिींवर त्याांचे भागीदार अजिबात रागावले नाही. त्यानांतर दोन्ही गटाांना एक जवजशष्ट कायभ करण्यास जदले गेले. ज्यामध्ये ते भागीदाराांवर त्याांना जवद्युत झटका देऊन आक्रमक वतभन करू शकतात. सहभागी व्यिींना त्याांच्या भागीदाराांना जकती प्रमाणात झटके द्यायचे, हे ठरवण्याची परवानगीदेखील जदली गेली. यामध्ये तीन प्रकारच्या प्रायोजगक जस्थती जनमाभण करण्यात आल्या होत्या. ज्या खोलीत सहभागी व्यिींनी त्याांच्या भागीदाराांना जवद्युत झटका द्यायचा होता, ती खोली खालीलप्रमाणे होती - १. जभांतीवर प्रदजशभत केलेली बांदूक २. बॅडजमांटनचे रॅकेट जभांतीवर प्रदजशभत केले गेले ३. कोणत्याही स्वरूपातील उिीपन नव्हते जनष्ट्कषाांतून असे जदसून आले, की ज्या सहभागी व्यिी रागावल्या होत्या आजण ज्याांना बांदुका प्रदजशभत केलेल्या खोलीत सोडण्यात आले होते, तेव्हा त्याांनी ज्या व्यिींना राग आला होता, पण अनाक्रमक उजिपने (nonaggressive stimulus) प्रदजशभत केलेल्या खोलीत सोडले आजण ज्याांना राग आला नव्हता, अशा सहभागी व्यिींच्या तुलनेत िोडीदाराला अजधक प्रमाणात जवद्युत धक्का जदला होता. सांशोधकाांनी असा जनष्ट्कषभ काढला, की शस्त्र प्रभावामुळे अनेक आक्रमक कृतींना चालना जमळते, म्हणिे केवळ आक्रमक सांकेताची (aggressive cue) उपजस्थती ही बोधजनक स्फोटकाप्रमाणे कायभ करते. क्लाइनजस्मथ आजण इतर (२००६) याांना शस्त्राचा प्रभाव का जनमाभण होत असावा, हे पाहायचे होते. त्याांनी पुरुष सहभागींना प्रयोगात १५ जमजनटे जदली, त्याांना एकतर बांदूक जकांवा खेळणे munotes.in

Page 89

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
89 हातात जदले. तेव्हा असे आढळले, की खेळणे हाताळणी जस्थतींच्या (toy handling conditions) तुलनेत बांदूक हाताळण्याच्या जस्थतींमध्ये (gun handling conditions) पुरुष सहभागींच्या टेस्टोस्टेरॉनची पातळी खूपच वाढली. तसेच, त्याांनी दुसऱ्या व्यिीजवषयी दाखवलेली आक्रमकतादेखील वाढली. या अभ्यासात पुढे असे जदसून आले, की िे लोक अगोदरच रागावण्याच्या जस्थतीत आहेत, त्याांच्या हातात शस्त्रे जमळाल्यास त्याांच्यामध्ये अजधकच आक्रमक वतभन जनमाभण होण्यास ते कारणीभूत ठरू शकते. िर एखाद्या व्यिीचा इतर व्यिीची हत्या करण्याचा हेतू असेल आजण नेमके त्याचवेळी िर जतला बांदूक सहि उपलब्ध झाली, तर अशी व्यिी समोरच्या व्यिीची हत्या करण्यात यशस्वी होण्याची शक्यता नकीच वाढते. जझमररांग (२००४) याांच्या मते, िर एखाद्या व्यिीचा इतराांना मारण्याचा (हत्या करणे) हेतू असेल जकांवा स्वत:ला मारण्याचा (स्व-हत्या) हेतू असेल, तर हा हेतू पूणभ करण्यासाठी इतर कोणत्याही शस्त्रापेक्षा बांदूक हे शस्त्र अजधक प्रभावी मानले िाते. म्हणिेच कमीत कमी वेळेत मोठ्या प्रमाणावर मृत्यू घडवून आणण्यासाठी बांदुक हे साधन अजतशय प्रभावी समिले िाते. सांशोधनातून असेच जनदशभनास आले आहे, की बांदूक बाळगणे जकांवा अशा प्रकारचे साजहत्य असलेल्या घरात राहणे हे हत्या आजण स्व-हत्या होण्याची शक्यता जनजितच वाढवते. या कारणासाठी सामाजिक कायभकते सामान्य नागररकाद्वारे बांदुकीची खरेदी आजण मालकी याांवर बांदी घालणाऱ्या कायद्याची मागणी करत आहेत. तुमची प्रगती तपासा: १. वैफल्य (frustration) आजण जचथावणी (provocation) याांमुळे आक्रमकता उत्पन्न होते, असे तुम्हाला वाटते का? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. सामाजिक नकाराचा (social rejection) प्रजतसाद म्हणून लोक आक्रमक का होतात? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ३. प्रसार-माध्यमाांतील जहांसाचाराशी (media violence) येणारा सांपकभ (exposure) वास्तजवक िीवनात आक्रमकता वाढते का? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ munotes.in

Page 90

सामाजिक मानसशास्त्र
90 ४. काही लोक इतराांपेक्षा िास्त आक्रमक वतभन का करतात? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ५.४ सारांश प्रस्तुत पाठात आपण आक्रमकता म्हणिे काय, त्याचे जवजवध प्रकार काय आहेत, ते अभ्यासले. आम्ही आक्रमकतेच्या सैद्ाांजतक दृजष्टकोनाांवरदेखील चचाभ केली आहे, ज्याची सुरूवात अांतःप्रेरणा जसद्ाांत (instinctive theory), उत्क्राांती जसद्ाांत (evolutionary theory), गरि जसद्ाांत (drive theory) याांपासून आक्रमकतेच्या आधुजनक जसद्ाांताांपयांत (modern theories of aggression) आहे. आक्रमकतेच्या आधुजनक जसद्ाांताांमध्ये आपण सामान्य आक्रमकता प्रारूपावर (General Aggression Model) चचाभ केली, ज्याने हे सूजचत केले, की आक्रमकतेला फि एकच घटक िबाबदार नाही, तर जवजवध पररजस्थतीिन्य आजण वैयजिक घटक, बोधजनक प्रजक्रयाांचे सांयोिन िे आक्रमकतेसाठी िबाबदार ठरते. आक्रमकतेची कारणे पाहता, आपण वैफल्य आजण जचथावणी; सामाजिक कारणे, िसे की सामाजिक नकार (social rejection) आजण प्रसार-माध्यमाांतील जहांसाचाराशी सांपकभ (exposure to media violence) याांसारख्या मूलभूत कारणाांचा शोध घेतला. आक्रमकतेच्या वैयजिक कारणाांतगभत, आपण व्यिीभेदाकडे पाजहले. म्हणिे काही लोक इतराांपेक्षा अजधक आक्रमक का होतात, प्रजतकूल आरोपण पक्ष:पात (hostile attribution bias) आजण एखाद्या व्यिीचे स्व-जप्रतीवादी व्यजिमत्व (narcissistic personality), तसेच आक्रमकतेतील जलांग-भूजमकादेखील (role of gender) याांची भूजमका अभ्यासली. या पाठात आपण आक्रमकतेची तीन पररजस्थतीिन्य कारणे म्हणून तापमान (temperature), मद्याचा प्रभाव (influence of alcohol), आजण बांदुकीची सहि उपलब्धता (easy availability of guns) याांकडे पाजहले. परांतु, ही यादी सांपणारी नाही, आक्रमकतेची आणखीही बरीच कारणे आहेत. ५.५ प्रश्न १. आक्रमकतेसाठी िबाबदार असलेल्या िैजवक घटकाांची (biological factors) तपशीलवार चचाभ करा. २. आक्रमकतेमध्ये वैफल्य (frustration) आजण जचथावणी (provocation) याांच्या भूजमकेवर चचाभ करा. ३. मानवी आक्रमकतेची (human aggression) सामाजिक कारणे स्पष्ट करा. ४. आक्रमकतेमध्ये कोणते वैयजिक घटक हातभार लावतात. ५. मानवी आक्रमकतेच्या सांदभाभत पररजस्थतीिन्य कारणाांची तपशीलवार चचाभ करा. munotes.in

Page 91

आक्रमकता : त्याचे स्वरूप,
कारणे आजण जनयांत्रण – I
91 खालील गोष्टींवर संणक्षप्त णटपा णलहा- १. जव्हजडओ गेम आजण आक्रमकता २. तापमान आजण आक्रमकता ३. स्व-जप्रतीवाद (Narcissism) आजण आक्रमकता ४. मद्य (Alcohol) आजण आक्रमकता ५. शस्त्र प्रभाव (Weapon Effect) ५.६ संदभत Branscombe, N. R. & Baron, R. A., Adapted by Preeti Kapoor (2017). Social Psychology. (14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian reprint 2017. Myers, D. G., Sahajpal, P., N Behera, P. (2017). Social psychology (10th ed.). McGraw Hill Education.  munotes.in

Page 92

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
92 ६ आक्रमक ता : त् य ा च े स्वरूप, क ा र ण े आणण ण ि य ंत्र ण - II घ ट क स ं र च ि ा ६.० उ ज ि ष्ट ् य े ६.१ प्र स् त ाव न ा ६.२ व र् ग आ ज ि क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी आक्र मकत ा ६ . २ . १ र् ुंड ज र् र ी म् ह ि ि े क ा य ? ६ . २ . २ स ुंर् ि क ी य र् ुंड ज र् र ी : ह ा न ी क र ण् य ा स ा ि ी इ ल ेक्ट् र ॉ ज न क म ा ध् य म े ६ . २ . ३ र् ुंड ज र् र ी क म ी क र त ा य ेऊ श क त े क ा ? ६.३ स ुंश ो ध न आ प ल् य ा ल ा क ा य स ा ुंर् त े: क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी आ क्र म क त ा ६.४ स ुंश ो ध न आ म् ह ा ल ा क ा य स ा ुंर् त े: भ ा व न ा ुं च ी भ ू ज म क ा ६.५ आ क्र म क त ेल ा प्र ज त ब ुंध आ ज ि ज त च े ज न य ुंत्र ि ६ . ५ . १ ज श क्ष ा / द ुंड ६.५ .२ स् व-जन य मन ६.५ .३ भाव-ज व र े च न ६ . ५ . ४ अ न ा क्र म क ज व च ा र ा ुंच ा ज व च ा र क रू न आ क्र म क त ा क म ी क र ि े ६.६ स ा र ा ुंश ६.७ प्रश्न ६.८ स ुंद भ ग ६ . ० उ ण ि ष्ट ् य े ह े य ज न ट व ा च ल् य ा न ुंत र त म् ह ा ल ा स म ि ेल - • व र् ा ग त आ ज ि क ा य ग स् थ ळ ी क ो ि त् य ा प्र क ा र च ी आ क्र म क त ा घ ड त े? • र् ुंड ज र् र ी म् ह ि ि े क ा य ? • र् ुंड ज र् र ी च े प्र क ा र क ो ि त े, त ी क ा घ ड त े? • र् ुंड ज र् र ी क श ी क म ी क र त ा य ेई ल ? • आ क्र म क त ा क श ी र ो ख ल ी ि ा ऊ श क त े ज क ुं व ा ज न य ुंज त्र त क े ल ी ि ा ऊ श क त े. ६.१ प्रस् ताविा र् ुंड ज र् र ी (Bullying) फ क्त भ ा र त ा त च न ा ह ी , त र स ुंप ू ि ग ि र् भ र प्र त् य ेक स म ा ि ा त , प्र त् य ेक स ुंस् क ृ त ी त प्र च ज ल त आ ह े. स व ग स ा म ा ज ि क-आ ज थ ग क स् त र , व ुं श आ ज ि व ा ुंज श क र् ट ओ ल ा ुंड ू न munotes.in

Page 93

आ क्रमक ता : त् य ा च े स्व रूप ,
क ा र ि े आ जि ज न य ुंत्र ि - II
93 र् ुंड ज र् र ी च े व त ग न आ प ि ा स प ह ा व य ा स ज म ळ त े. र् ुंड ज र् र ी ज व ज व ध प्र क ा र ा ुंत घ ड ू श क त े, ि स े क ी शारीररक, शाजददक, स ा म ा ज ि क आ ज ि भ ा व ज न क ह े त त् क ा ल ी न स ा म ा ज ि क प य ा ग व र ि ा त ज क ुं व ा स ा य ब र ि र् ा त ह ी घ ड ू श क त े. य ा च ा ज प ड ी त व् य क्त ी व र अ त् य ुंत ज व ध् व ुंस क प र र ि ा म ह ो ऊ श क त ो आ ज ि त् य ा त ज प ड ी त व् य क्त ी च ा म ृ त् य ू ह ी ह ो ऊ श क त ो . त् य ा म ळ े र् ुंड ज र् र ी म् ह ि ि े क ा य , त े क ो ि आ ज ि क ा क र त े, त् य ा च ा प र र ि ा म फ क्त ज प ड ी त व् य क्त ी व र ह ो त ो , क ी र् ुंड ज र्री करिाऱ् य ा व् य क्त ी व र ह ी ह ो त ो आ ज ि त े क स े ट ा ळ त ा य ेई ल , य ा च ा अ भ् य ा स क र ि े आ प ल् य ा स ा ि ी अ त् य ा व श् य क ब न त े. प्र स् त त प ा ि ा म ध् य े आ प ि य ा म द ्् ा ुंव र ज व च ा र क र ि ा र आ ह ो त . ६ . २ व र् ग आ ण ण क ा म ा च् य ा ण ि क ा ण ी आ क्र म क त ा (AGGRESSION IN THE CLASSROOM AND AT WORKPLACE) आ क्र म क त ेच ा आ ि ख ी ए क प्र क ा र र् ुंड ज र् र ी आ ह े, ि ो श ा ळ ा , म ह ा ज व ् ा ल य े, क ा य ग स् थ ळ े , आ ज ि अ र् द ी उ ् ा न ा ुंत द ेख ी ल स ह ि प ि े प ा ह ा य ल ा ज म ळ त ो . र् ुंड ज र् र ी च े म ख् य क ें द्र म् ह ि ि ेच श ा ळ ा, म ह ा ज व ् ा ल य े, ज ि थ े म ल े, ज क श ो र व य ी न आ ज ि त रु ि प्र ौ ढ ि ा स् त ी त ि ा स् त व ेळ प य ग व ेक्ष ि ा ज श व ा य घ ा ल व त ा त . ६.२.१ र् ंड ण र् र ी म् ह ण ज े क ा य ? (What is Bullying) र् ुंड ज र् र ी च ी अ श ी व् य ा ख् य ा क े ल ी र् ेल ी आ ह े: अ व ा ुंज ि त (Unwanted), ह ेत प र स् स र (intentional) आ क्र म क व त ग न , ज् य ा म ध् य े व ा स् त ज व क ज क ुं व ा क ज थ त स ा म र्थ य ग अ स ुंत ल न (power imbalance) अ स त े, ज् य ा च ी व ेळ ो व ेळ ी प न र ा व ृ त्त ी ह ो त े (ओ जल्व य स, १९९ ३) . ह ा य म ेल आ ज ि स् व ेअ र र ( २ ० १ ५ ) र् ुंड ज र् र ीच ी व् य ा ख् य ा आ ुंत र व ैय ज क्त क आ क्र म क त ेच ा ए क प्र क ा र म् ह ि ून क े ल ी ि ा त े, ज् य ा म ध् य े ए क व् य क्त ी - र् ुंड (bully) - ह ेत प र स् स र आ ज ि व ा र ुं व ा र द स ऱ् य ा व् य क्तीव र- ज प ड ी त व् य क्त ी प्र ज त आ क्र म क ह ो त े आ ज ि त ी व् य क्त ी अ स े क र त े, क ा र ि अ ुंश त ः त् य ा र् ुंड व् य क्त ी क ड े ज् य ा व् य क्त ी ल ा त ी ह ा न ी प ो ह ो च व ू इ ज च् ि त े, ज त च् य ा प ेक्ष ा अ ज ध क ब ळ / स ा म र्थ य ग ज क ुं व ा द ि ा ग अ स त ो . प्र श्न अ स ा उ प ज स् थ त ह ो त ो , क ी र् ुंड ज र् र ी क ा उ द्भ व त े, आ ज ि र् ुं ड ज र् र ी क र ि ा र े क ो ि ब न त ा त आ ज ि र् ुंड ज र् र ी च ा ब ळ ी क ो ि ब न त ा त ? स ुंश ो ध न ा त अ स े ज द स ू न आ ल े आ ह े, क ी र् ुंड ज र् र ी ज व ज व ध क ा र ि ा ुंम ळ े ह ो त े, ह े व् य ज क्त म त् व घ ट क ज क ुं व ा स ुंद भ ग घ ट क ा ुंम ळ े अ स ू श क त े. च ल ा त् य ा ुंप ैक ी प्र त् य े क पाहूय ा. व्यणिमत्व घट क (Personality Factors): र् ंड ण र् र ी क र ण ा ऱ् य ा व् य ि ी च े व् य ण ि म त् व (Personality of the Bully) १. म न ो झ आ ज ि स ह क ा र ी ( २ ० १ १ ) य ा ुंच ा अ स ा ज व श्व ा स ह ो त ा , क ी व् य ज क्त म त् व घ ट क ि स े क ी इ त र ा ुंच् य ा द : ख ा ुंब ि ल क ि ो र अ स ि े ह े ए ख ा ् ा व् य क्त ी ल ा र् ुंड ब न व त े. २. न वा रो आ ज ि स ह क ा र ी ( २ ० १ १ ) य ा ुंन ा अ स े आ ढ ळ ू न आ ल े, क ी म द ा ग न ी व ैज श ष्ट ् य ा ुंच े स म थ ग न क र ि े आ ज ि ज च ुंत ा ( क्र े र्, १ ९ ९ ८ ) य ा ुंम ळ े ए ख ाद ी व् य क्त ी र् ुंड ब न त े. munotes.in

Page 94

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
94 ३. य ा व ैज श ष्ट ् य ा ुंव् य ज त र र क्त , र् ुंड ज र् र ी क र ि ा ऱ् य ा व् य क्त ीं क ड े ब ळ ी (victim) प ेक्ष ा उ च् च द ि ा ग ज क ुं व ा अ ज ध क स ा म र्थ य ग अ स ेल , प र ुं त त े न ैर ा श् य-ग्रस्त (suffering from depression) असत ील. ४. र् ुंड ज र् र ी क र ि ा ऱ् य ा व् य क्त ीं न ा स् व त ः ब ि ल आ ज ि इ त र ा ुंब ि ल आ द र न सत ो. ५. र् ुंड ज र् र ी क र ि ा ऱ् य ा व् य क्त ीं म ध् य े उ च् च स ा म ा ज ि क ब ज ि म त्त ा (social intelligence) अ स त े, म् ह ि ि ेच त े इ त र ा ुंच ी अ च ू क त ेन े प ा र ख क रू श क त ा त आ ज ि इ त र ा ुंस ो ब त ज म स ळ ण् य ा स ा ि ी त् य ा ुंच् य ा क ड े प र े श ी स ा म ा ज ि क क ौ श ल् य ेद ेख ी ल अ स त ा त , प ि ि े स् व त : च ा ब च ा व क रू श क त न ा ह ी त , त् य ा ुंन ा ह ा न ी प ोहोच वण्या चा प्र य त् न कर त ात. ६. मनो जव क ार (Psychoticism) – र् ुंड ज र् र ी क र ि ा ऱ् य ा व् य क्त ी य ा थ ुंड (cold), आ क्रम क (aggressive), अ ह ुं-क ें ज द्र त (egocentric), किोर मना च्य ा (tough minded), आ व ेर् प ू ि ग (impulsive), स ुंव ेद न ा श ो ध ि ा र े (sensation seeking), इ त र ा ुंज व ष य ी व ैर भ ा व (hostility) आ ज ि स ा म ा ज ि क प र र ज स् थ त ीं म ध् य े स ह क ा य ग (cooperation) आजि स ुंव ेद न श ी ल त ा (sensitivity) य ा ुंच ा अ भ ा व अ स ि ा ऱ् य ा अ स त ा त . ७. त् य ा ुंच् य ा म ध् य े प्र ज त क ू ल आ र ो प ि प क्ष : प ा त (hostile attributional bias) एक प्र कारची स ुंभ्र म-ज व क ृ त ी (paranoia) अ स त े. त े न ेह म ी च इ त र ा ुंव र प्र ज त क ू ल ह े त ू च े आ र ो प ि करत ात. ८. क म ी स ा म ा ज ि क आ ज ि क म ी स ुंभ ा ष ि क ौ श ल् य े अ स ि ा-य ा अ प ुंर् ज व ् ा र्थ य ा ां न ा ध म क ा व ण् य ा च ी श क्ट् य त ा अ ज ध क अ स त े ( र ो झ आ ज ि स ह क ा र ी , २ ० १ १ ) र् ंड ण र् र ी च् य ा ब ळ ी च े व् य ण ि म त्त् व (Personality of the Victim of Bullying): ह े अ स े ल ो क आ ह ेत , ज् य ा ुंन ा स ा म ा न् य त ः न ा ख ू ष आ ज ि अ स र ज क्ष त व ा ट त े आ ज ि प र र ि ा म ी त् य ा ुंच ी श ैक्ष ज ि क क ा म ज र् र ी ज न क ृ ष्ट अ स त े ( क ो ज न श ी आ ज ि इ त र , २ ० १ ० ) . १. र् ुंड ज र् र ी स ब ळ ी प ड ि ा र े व् य क्त ी ए क ा क ी (lonely), अजल प्त (withdrawn) आजि स ा म ा ज ि क दृ ष्ट ् य ा ज व ल र् (socially isolated) असत ात. त् य ा ुंन ा ख ू प क म ी ज म त्र अ स त ा त , स म व य स् क ा ुंश ी स ुंव ा द स ा ध ण् य ा स त् य ा ुंन ा अ स् व स् थ व ा ट त े. ज प ड ी त व् य क्त ीं म ध् य े उ च् च अ ुंत म ग ख त ा (introversion) अ स त े आ ज ि क म ी स ा म ा ज ि क स् व ी क ृ त ी (social acceptance) अ स त े. प र र ि ा म ी , त े त् य ा ुंच् य ा स म व य स् क ा ुंन ा फ ा र स े आ व ड त न ा ह ी त आ ज ि ि ेव् ह ा त् य ा ुंच् य ा व र ह ल् ल ा क े ल ा ि ा त ो , त ेव् ह ा द ेख ी ल त् य ा ुंच् य ा ब च ा व ा स ा ि ी क ो ि ी ह ी प ढ े य ेत न ा ह ी . २. स ुंघ ष ा ग च ा स ा म न ा क र त ा न ा त े भ य ग्र स् त अ स त ा त . त् य ा ुंच ी भ ी त ी आ ज ि श ा र ी र र क द ब ग ल त ा क द ा ज च त त् य ा ुंन ा स् थ ा ज पत क र त े. र ड ि े आ ज ि ब च ा व ा त् म क प ज व त्र ा घ ेत ा त . त े क े व ळ प्र ज त क ा र क र ि े थ ा ुंब व त च न ा ह ी त , त र त े त् य ा ुंच ी स ुंप त्त ी द ेख ी ल स म ो र च् य ा ल ा स प ू द ग क र त ा त . त् य ा ुंच् य ा ह ल् ल ेख ो र ा ुंन ा म न ो व ैज्ञ ा ज न क आ ज ि भ ौ ज त क दृ ष्ट ् य ा च ा ुंर् ल े ब क्ष ी स द ेत ा त आ ज ि त् य ा ुंन ा अ ज ध क स ा म र्थ य ग व ा न , ब ळ क ट क र त ा त . munotes.in

Page 95

आ क्रमक ता : त् य ा च े स्व रूप ,
क ा र ि े आ जि ज न य ुंत्र ि - II
95 ३. सामाज ि क दृ ष्ट ् य ा अ क ा य ग क्ष म (Socially Incompetent) - त् य ा ुं च् य ा स म व य स् क ा ुंस ो ब त ख ेळ ण् य ा ऐ व ि ी ज न ज र क्र य ख ेळ ा त ज क ुं व ा स म ा ुंत र ख ेळ ण् य ा त व ेळ व् य त ी त क र त ा त . ४. त् य ा ुंच ी इ च् ि ा श क्त ी क म ी आ ज ि भ ा व ज न क दृ ष्ट ् य ा अ ज स् थ र अ स त े. म् ह ि ि े त् य ा ुंन ा त् य ा ुंच् य ा भ ा व न ा ज न य ुं ज त्र त क र ण् य ा त अ ड च ि य ेत े. य ा म ळ े त् य ा ुंच ा आ ि ख ी ब ळ ी ि ा ण् य ा च ा ध ो क ा आ ह े. ५. अ भ् य ा स ा त ू न अ स े ज द स ू न आ ल े आ ह े, क ी आ त् म क ें ज द्र त अ स ल े ल े ज व ् ा थ ी इ त र अ प ुंर् म ल ा ुंप ेक्ष ा अ ज ध क र् ुंड ज र् र ी ल ा ब ळ ी प ड त ा त (व ॉ ल ेस आ ज ि इ त र , २ ० ० ८). ६. भारतात अ स े आ ढ ळ ू न आ ल े आ ह े, क ी उ च् च ि ा त ी च् य ा ज व ् ा र्थ य ा ांप ेक्ष ा ज न म् न ि ा त ी त ी ल ज व ् ा थ ी र् ुंड ज र् र ी च े अ ज ध क ल क्ष् य ि र त ा त . स ं द र्भ ी य घ ट क (Contextual Factors): क क आ ज ि त् य ा ुंच े स ह क ा र ी ( २ ० १ ० ) य ा ुंन ी अ स े ज न द श ग न ा स आ ि ून ज द ल े, क ी क ो ि ी ह ी र् ुंड म् ह ि ून ि न् म ा ल ा य ेत न ा ह ी . स ा म ा ज ि क घ ट क च म ा ि स ा ल ा अ स े व त ग न ा क र ण् य ा स प्र व ृ त्त क र त ा त . उ द ा ह र ि ा थ ग , क ट ू ुं ब ा त ू न ज क ुं व ा अ त् य ा च ा र ी / ज श व र ा ळ / श ो ष ि क र ि ा ऱ् य ा (abusive) घ र ा ुंम ध ून र् ुंड ज र् र ी ज न म ा ग ि ह ो त े – i) श ा र र र ी क ज ह ुंस ा (Physical Violence), प ा ल क ा ुंक ड ू न श ा ज द द क ि ळ / श ो ष ि (Verbal Abuse) - प ा ल क अ श ा व त ग न ा स ा ि ी आ द श ग ब न त ा त . i i ) अ न ज्ञ ेय / अ न प ज स् थ त (Permissive/Absent) पालक - अ श ा प ा ल क ा ुंच ी म ल े ज क ुं व ा ज् य ा ुंच े प ा ल क ा ुंच े प य ग व ेक्ष ि ज न क ृ ष्ट अ स त े, त ेद ेख ी ल र् ुंड ज र् र ी च ा अ व ल ुंब क र त ा त . त् य ा ुंन ा श क्त ी आ ज ि ज न य ुंत्र ि ा च ी भ ा व न ा द ेत े ज् य ा च ी त् य ा ुं च् य ा स् व त ः च् य ा ि ी व न ा त क म त र त ा आ ह े. i i i ) प ा ल क ा ुंक ड ू न ल क्ष न स ि े, ह ेद ेख ी ल र् ुंड ज र् र ी च् य ा व त ग न ा क ड े ल क्ष व ेध ून घ ेण् य ा च े म ा ध् य म ब न त े. i v) भ ा व ुंड ा ुंम ध ी ल र् ुंड ज र् र ी (Sibling Bullying) - म ो ि ा भ ा ऊ ध ा क ट ् य ा भ ा व ा ल ा त्र ा स द ेत ो व त् य ा व ेळ ी ध ा क ट ् य ा ल ा स ा म र्थ य ग ह ी न व ा ट त े व त् य ा ल ा स ा म र्थ य ा ग च ी ि ा ि ी व प र त ज म ळ व ण् य ा स ा ि ी त ो म ह ा ज व ् ा ल य ा त इ त र ा ुंन ा त्र ा स द ेत ो . म् ह ि ि ेच म ो ि ा भ ा ऊ च त् य ा च ा आ द श ग ब न त ो . v) ज म त्र ा ुंक ड ू न द ब ा व (Peer Pressure) - आ प ल ा स् व ी क ा र क े ल ा ि ा ि ा र न ा ह ी अ श ी , ज क ुं व ा प ढ ी ल ल क्ष् य ब न ण् य ा च ी त् य ा ुंन ा भ ी त ी व ा ट त े. vi) प ा ल क ा ुंम ध ी ल स ुंघ ष ग, ट ो ळ य ा ुंम ध् य े क ट ुं ब ा त ी ल स द स् य ा ुंच ा स ह भ ा र् ज क ुं व ा प ा ल क ा ुं च् य ा अ त् य ा च ा र ा ल ा ब ळ ी प ड ि ेद ेख ी ल ए ख ा ् ा व् य क्त ी ल ा र् ुंड ज र् र ी क र ि ा र े ब न व त े. त् य ा च प्र म ा ि े, श ा ळ े श ी स ुंब ुंज ध त घ ट क , ज श क्ष क-ज व ् ा थ ी स ुंब ुंध च ा ुंर् ल े न स ि े, ज श क्ष क ा ुंच् य ा आधाराच ा अभा व, श ा ल ेय व ा त ा व र ि ि े ज श क्ष ा क र त न ा ह ी , त् य ा म ळ े र् ुंड ज र् र ी ल ा प्र ो त् स ा ह न द ेख ी ल द ेऊ श क त े (र र च ड ग , २ ० १ २ ) munotes.in

Page 96

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
96 स ा म द ा ज य क स् त र ा व र र् ुंड ज र् र ी स ा ि ी ि ब ा ब द ा र अ स ि ा र े घ ट क अ स र ज क्ष त त ा आ ज ि ध ो क ा द ा य क प य ा ग व र ि ह े आ ह ेत , ज् य ा त आ क्र म क त ा आ ज ि ज ह ुंस ा इ त र ा ुंद्व ा र े द श ग ज व ल ी ि ा त े व अ ज ध क ा ऱ् य ा ुंक ड ू न ज श क्ष ा द ेख ी ल क े ल ी ि ा त न ा ह ी . त् य ा म ळ े र् ुंड ज र् र ी आ ज ि अ त् य ा च ा र ा ल ा प्र ो त् स ा ह न ज द ल े ि ा ऊ श क त े. र् ुंड ज र् र ी च े अ न ेक प्र क ा र अ स ू श क त ा त , ि स े क ी श ा र ी र र क ह ा न ी, श ा ज द द क ट ो म ि े आ ज ि ध मक्ट्य ा, सामा जिक बजहरक ार, अ फ व ा प स र व ि े, न ा व े ि े व ि े इ . ६ . २ . २ स ं र् ण क ी य / स ा य ब र र् ं ड ण र् र ी : ह ा ि ी क र ण् य ा च ी इ ल ेक्ट् र ॉ ण ि क म ा ध् य म े (Cyber bullying : Electronic Means of Harm Doing) स ा म ज ि क म ा ध् य म ा ुंच ा (social media) व ा प र आ ि ज व ि ेच् य ा व ा प र ा इ त क ा च प्र च ज ल त आ ह े . स ुंर् ि क ी य ि र् त ा त ह ी र् ुंड ज र् र ी न े ड ो क े व र क ा ढ ि े स् व ा भ ा ज व क झ ा ल े आ ह े. ई-ट पाल (e-mail), भ्रमि ध् वन ी, त त् क ा ळ स ुंद ेश क र ि े (instant messaging) आ ज ि स ा म ा ज ि क म ा ध् य म े य ा ुंस ा र ख् य ा म ा ज ह त ी आ ज ि स ुं प्र ेष ि त ुंत्रज्ञ ा न ा च ा व ा प र ि ा ि ू न ब ि ून व ा र ुं व ा र इ त र ा ुंन ा ह ा न ी प ो ह ो च व ण् य ा च् य ा उ ि ेश ा न े प्र ज त क ू ल व त ग न ा त र् ुंत ि े, अ श ी स ा य ब र र् ुंड ज र् र ी च ी व् य ा ख् य ा क े ल ी ि ा त े. र् ुंड ज र् र ी च् य ा इ त र प्र क ा र ा ुंप्र म ा ि ेच स ा य ब र र् ुंड ज र् र ी द ेख ी ल ज प ड ी त व् य क्त ी ल ा ह ा न ी प ो ह ो च व ण् य ा च् य ा उ ि ेश ा व र आ ध ा र र त अ स त े. र् ुंडज र् र ी आ ज ि ज प ड ी त य ा ुंच् य ा त ी ल स ा म र्थ य ग फ र क ा ुंव र आ ध ा र र त अ स त े. द म द ा ट ी ज क ुं व ा ध म क ा ज व ि ा ऱ् य ा व् य क्त ी ल ा त् य ा च े स ा म र्थ य ग त ुंत्र ज्ञ ा न ा च् य ा च ा ुंर् ल् य ा ज्ञ ा न ा त ू न प्र ा प्त ह ो त े. त् य ा च ा उ प य ो र् त ो क र त अ स त ो ( क ो व ा ल् स् क ी आ ज ि इ त र , २ ० १ ४ ) . स ुंर् ि क ी य / स ा य ब र र् ुंड ज र् र ी द ेख ी ल व ा र ुंव ा र ह ो त े, र् ुंडजर्रीच् य ा इ त र प्र क ा र ा ुंम ध् य े आ ज ि स ुंर् ि क ी य र् ुंड ज र् र ी प्र क ा र ा त फ र क इ त क ा च आ ह े, क ी र् ुंड ज र् र ी य ा प्र क ा र ा म ध् य े ध म क ा ज व ि ा ऱ् य ा व् य क्त ी ल ा म ा ह ी त अ स त े, क ी ज प ड ी त व् य क्त ी त् य ा ल ा ओ ळ ख ू श क त े, प र ुं त स ुंर् ि क ी य र् ुंड ज र् र ी प्र क ा र ा त त् य ा व् य क्त ी ल ा ज व श्व ा स अ स त ो , क ी स म ो र ी ल व् य क्त ी ज त ल ा ओळख त न ा ह ी आ ज ि स म ो र ी ल व् य क्त ी स ा ि ी त ी ज न न ा व ी आ ह े. र् ुंड ज र् र ी प्र क ा र ा ुंइ त क ा च स ुंर् ि क ी य र् ुंड ज र् र ी च ा ज प ड ी त व् य क्त ी व र ज व प र ी त प र र ि ा म ह ो त ो . स ुंर् ि क ी य र् ुंड ज र् र ी ल ा ब ळ ी प ड ल ेल् य ा व् य क्त ी त न क ा र ा त् म क , श ा र ी र र क , मान जसक आजि स ा म ा ज ि क स म ा य ो ि न स म स् य ा अ न भ व त ा त , ि स े क ी न ैर ा श् य , प्र ज त क ू ल श ैक्ष ज ि क क ा म ज र् र ी , स्व-ह त् य ेच े ज व च ा र आ ज ि इ त र स म स् य ा त् म क व त ग न इ . त् य ा ुंन ा आ प ल ी ल ो क ज प्र य त ा क म ी झ ा ल ेल ी आ ज ि औ ष ध ा ुंच ा व ा प र व ा ढ ल् य ा च ा अ न भ व ि ा स् त य ेत ो . ६.२ .३ र् ंड ण र् र ी क म ी क र त ा य ेऊ श क त े क ा? (Can Bullying be Reduced?) र् ंड ण र् र ी च े प र र ण ा म आ ण ण र् ंड ण र् र ी ल ा ब ळ ी प ड ण े ( Effects of Bullying and Being a Victim of bullying) र् ुंड ज र् र ी ल ा ब ळ ी प ड ू न स व ा ग ज ध क द ख ा व ल ी र् ेल ेल ी व् य क्त ी स् व त ः च र् ुंड प्र व ृ त्त ी च ी अ स त े, िरी त े प्र थ म त ः स् प ष्ट न स ल े, त र ी क ा ल ा ुंत र ा न े त् य ा च े न क ा र ा त् म क प र र ि ा म व ा ढ त ा त . ब ऱ् य ाच र् न् ह ेर् ा र ा ुंच् य ा ि ी व न ा त उ त ा र-च ढ ा व ह ो त अ स त ो . त् य ा ुंच े व त ग न ह े त् य ा ुंच े ज श क्ष ि, म ैत्र ी, काम, ज ि व् ह ा ळ य ा च े न ा त े, उ त् प न् न आ ज ि म ा न ज स क आ र ो ग् य य ा म ध् य े ह स् त क्ष ेप क र त े. र् ुंड ज र् र ी munotes.in

Page 97

आ क्रमक ता : त् य ा च े स्व रूप ,
क ा र ि े आ जि ज न य ुंत्र ि - II
97 करिाऱ् य ा व्यक्तीं चा सहसा समािजव घा त क (antisocial) प्र ौ ढ व् य क्त ीं श ी स ुंप क ग य ेत ो आ ज ि अनाक्रमक (non-aggressive) म ल ा ुंप ेक्ष ा त े र् न् ह े क र ण् य ा च ी श क्ट् य त ा अ ज ध क अ स त े. प त् न ीं न ा म ा र ह ा ि क र ि े, म ल ा ुंव र अ त् य ा च ा र क र ि े आ ज ि र् न् ह ेर् ा र ी ि र् त ा त द स र ी ज प ढ ी ज न म ा ग ि क र ि े अ स ा ि ी व न क्र म अ स त ो . र् ुंड ज र् र ी क र ि ा र े ज व ् ा थ ी श ा ळ े म ध् य े क म ी व् य स् त अ स त ा त , प र र ि ा म ी त् य ा ुंच् य ा श ै क्ष ज िक श्र े ि ी व र त् य ा च ा प र र ि ा म ह ो त ो ( क ॉ न ेल आ ज ि इ त र , २ ० १ ३ ) . र् ुंड ज र् र ी ल ा ब ळ ी प ड ल ेल् य ा ुंन ा ज म त्र ब न व ण् य ा त फ ा र अ ड च ि य ेत े, न कारात्म क स् व-म ू ल् य ा ुंक न (negative self-appraisal), म ा द क द्र व् य ा ुंच े स ेव न (substance abuse), एकाकीपिा अ स ि े (loneliness) आ ज ि त् य ा ुंच ी श ा ळ े त ी ल ज व न ा क ार ि अ न प ज स् थ त ी (truancy) अजधक अ स त े ( क क आ ज ि इ त र , २ ० १ ० ; ज फ ट ् झ प ॅ ज र क आ ज ि इ त र , २ ० १ ० ) . र् ुंड ज र् र ी च े स ा म ा न् य प्र च ल न आ ज ि ज त च े न क ा र ा त् म क प र र ि ा म प ा ह त ा ध ो र ि ज न म ा ग त े (policy makers), क ा य ् ा च ी अ ुंम ल ब ि ा व ि ी क र ि ा र े , त स ेच स व ग अ ज ध क ा र ी आ ज ि स म ा ि ा त ी ल भ ा र् ी द ा र ा ुं न ी (stakeholders) य ा द्व ेष भ ा व न ेश ी ल ढ ण् य ा च े म ा र् ग श ो ध ि े अ त् य ा व श् य क ब न त े. स व ग प्र क ा र च् य ा र् ुंड ज र् र ी च े उ च् च ा ट न क र ण् य ा स ा ि ी ब र े च स ुंश ो ध न क े ल े र् ेल े आ ह े आ ज ि य ा स ुंश ो ध न ा ुंच े क ा ह ी ज न र क ष ग ख ा ल ी ल प्र म ा ि े आ ह ेत . १. ख ेळ ा च े म ैद ा न , व र् ग ख ो ल् य ा आ ज ि इ त र श ा ळ े च् य ा य ुंत्र ि ेत म ल ा ुंच् य ा व त ग न ा व र क ा ट े क ो र प ि े द ेख र े ख क र ण् य ा स ा ि ी ि ो र द ा र प्र य त् न क े ल े प ा ज ह ि ेत . २. स ा त त् य प ू ि ग अ न श ा स न ा त् म क प ि त ीं द्व ा र े र् ुंड ज र् र ी ओ ळ ख ण् य ा स ा ि ी आ ज ि ज त च ा प्र ज त ब ुंध क र ण् य ा स ा ि ी ज क ुं व ा थ ा ुंब व ण् य ा स ा ि ी ज श क्ष क ा ुं न ा प्र ज श ज क्ष त क े ल े प ा ज ह ि े. अ स े आ ढ ळ ू न आ ल े आ ह े, क ी य ो ग् य ज श स् त आ ज ि आ श्व ा स क व ा त ा व र ि अ स ल े ल् य ा श ा ळ ा ुंम ध् य े र् ुंड ज र् र ी क म ी आ ह े. ३. श ा ळ े च् य ा अ ज ध क ा ऱ् य ा ुं न ी प ा ल क ा ुंस ो ब त ब ैि क ा घ् य ा व् य ा त आ ज ि त् य ा ुंन ा र् ुंड ज र् र ी च् य ा ह ा ज न क ा र क प र र ि ा म ा ुंब ि ल ि ा र् रु क क र ा व े. ४ श ा ळ े त ी ल ज व ् ा र्थ य ा ां न ा आ ज ि इ त र ा ुंन ा प्र ज श ज क्ष त क े ल े प ा ज ह ि े, क ी ि ेव् ह ा ह ी त् य ा ुंना र् ुंड ज र् र ी च ी घ ट न ा ज द स ेल , त े व् ह ा त् य ा ुंन ी त ी ज श क्ष क ज क ुं व ा इ त र क ो ि त् य ा ह ी उ च् च अ ज ध क ा ऱ् य ा ुंन ा क ळ व ा व ी आ ज ि त् य ा ुंन ी र् ुंड ज र् र ी ल ा क ो ि त ी ह ी स क ा र ा त् म क प्र ज त ज क्र य ा द ेऊ न य े. ब घ् य ा ुं च ी (bystanders) क ो ि त ी ह ी स क ा र ा त् म क प्र ज त ज क्र य ा ह ी र् ुंड ज र् र ी च् य ा म ा न् य त ेच े ल क्ष ि म ा न ल ी ि ा ई ल आ ज ि त् य ा म ळ े ज प ड ी त व् य क्त ी ल ा ह ा न ी प ो ह ो च व ण् य ा च ा ज क ुं व ा अ प म ा ज न त क र ण् य ा च ा प्र य त् न व ा ढ व ण् य ा स प्र ो त् स ा ह न ज म ळ े ल . ५. र् ुंड ज र् र ी च ी ओ ळ ख प ट ल ेल् य ा आ ज ि र् ुंड ज र् र ी ल ा ब ळ ी प ड ल े ल् य ा ुंन ा स म प द ेश न ज द ल े प ा ज ह ि े. र् ुंड ा ुंन ा त् य ा ुंच् य ा क ृ त ीं च् य ा अ न ज च त त ेब ि ल आ ज ि त् य ा ुंच् य ा क ृ त ीं म ळ े ज नम ा ग ि ह ो ि ा ऱ् य ा ह ा ज न क ा र क प र र ि ा म ा ुं ब ि ल स ुंव ेद न श ी ल क े ल े प ा ज ह ि े. ६. ज न य ज म त व र् ा ां म ध् य े स ा म ा ज ि क क ौ श ल् य े ज श क व ण् य ा च ा क ा य ग क्र म अ स ा व ा आ ज ि य ा क ौ श ल् य ा ुं च ा स र ा व क र ण् य ा च ी स ुंध ी द ेख ी ल ज द ल ी ि ा व ी . स ा म ा ज ि क आ ज ि भ ा व ज न क ज श क्ष ि ज व ् ा र्थ य ा ां न ा इ त र ा ुंब ि ल अ ज ध क आ द र य क्त आ ज ि ज व च ा रशील बन ण्य ास मदत क रू श क त े (ए स् प ेल ेि आजि ल ॉव , २०१२) . munotes.in

Page 98

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
98 ७. प्र ज त ब ुंध ा त् म क ह स् त क्ष ेप त ुंत्र ा ुंच् य ा स ुंप क ा ग त आ ल् य ा न े म ल ा ुंच े प्र ा र ुं ज भ क व त ग न ब द ल त े, क ी न ाही आजि िर होय , अ स ेल त र त े ज क त ी प्र म ा ि ा त ब द ल त े , ह े त प ा स ण् य ा स ा ि ी ज व श ेष क ा य ग क्र म त य ा र क े ल े ि ा व ेत . स ौ म् य ह स् त क्ष ेप त ुंत्र ा च् य ा ( ि स े क ी त् य ा ुंच ी स ा म ा ज ि क क ौ श ल् य े व ा ढ व ि े, त् य ा ुंच् य ा श ा ल ेय व ा त ा व र ि ा त ी ल ल ह ा न ब द ल ) स म ो र आ ल् य ा न ुंत र म ल ा ुंच् य ा म ू ळ व त ग न ा त क ो ि त ा ह ी ब द ल झ ा ल ा न ा ह ी , त र त् य ा ुंन ा म ा न ज स क आ र ो ग् य व् य ा व स ा ज य क ा ुं च ी म द त घ े ि े य ा ुं स ा र ख् य ा म ि ब ू त ह स् त क्ष ेप त ुंत्र ा ुं च ा व ा प र क र ा व ा , ज् य ा म ळ े त् य ा ुंच् य ा र् ुंड ज र् र ी व त ग न ा ब ा ब त व ै य ज क्त क स म स् य ा क म ी क र ण् य ा स म द त ह ो ई ल . ८. द ा द ा ज र् र ी च् य ा व ा स् त ज व क ज क ुं व ा स ुंभ ा व् य ब ळ ीं न ा स ा म ो र े ि ा ण् य ा च े म ा र् ग ज श क व ि े. र् ुंड ज र् र ी घ ड त े, त ेव् ह ा क ा य क र ा व े आ ज ि म द त क श ी घ् य ा व ी , ह े त् य ा ुंन ा ज श क व ल े प ा ज ह ि े. ९. प ल ू क आ ज ि इ त र ( २ ० १ ६ ) य ा ुं न ी श ा ळ ा ुंम ध ी ल र् ुंड ज र् र ी र ो ख ण् य ा व र ए क अ भ् य ा स क े ल ा आ ज ि अ ह व ा ल ज द ल ा , क ी श ा ळ े त ी ल क ा ह ी ज न य म ब द ल ल े र् े ल् य ा स र् ुंड ज र् र ी च े प्र म ा ि ल क्ष ि ी य र ी त् य ा क म ी ह ो त े. ि स े क ी ल ह ा न ज व ् ा र्थ य ा ां न ा त् य ा ुंच् य ा श ा ळ े त ी ल ज व ज श ष्ट प्र क ा र च् य ा स ुंघ ष ा ां ज व रु ि स ा व ग ि ज न क भ ू ज म क ा घ ेण् य ा स प्र ो त् स ाज ह त क र ि े. त् य ा ुंन ी अ स ा य ज क्त व ा द क े ल ा , क ी अ न ेक ज व ् ा थ ी श ा ळ े त ी ल र् ुंड ज र् र ी ज क ुं व ा स ुं घ ष ा ग च ी व ा र् ि ूक ज व ज श ष्ट अ प ेज क्ष त ज क ुं व ा अ र् द ी इ ष्ट व त ग न म ा न त ा त . ह ी ध ा र ि ा ब द ल ण् य ा स ा ि ी आम् हाला व् य क्त ीं स ह ए क स ा म ा ज ि क न ेट व क ग त य ा र क र ि े आ व श् य क आ ह े ज् य ा ल ा " स ा म ा ज ि क स ुंद भ ग " (Social Referents) म् ह ि त ा त , ि े न व ी न व त ग न द श ग व ू श क त ा त आ ज ि स ा म ा ज ि क ज न य म ा ुं व र उ च् च प्र भ ा व ट ा क ू श क त ा त आ ज ि न ुं त र आ श ा क र त ा त क ी स ा म ा ज ि क प्र भ ा व ा च् य ा प्र ज क्र य ेद्व ा र े अ ज न ष्ट व त ग न ब द ल ेल व त् य ा च े स क ा र ा त् म क व त ग न ा त प र र व त ग न ह ो ई ल . त् य ा ुंन ी अ स ा य ज क्त व ा द क े ल ा , क ी क ो ि त् य ा ह ी र् ट ाच े स द स् य स म द ा य ा च् य ा स ा म ा ज ि क ि ा ळ य ा म ध् य े अ न ेक स ब ुं ध अ स ल ेल् य ा स म द ा य स द स् य ा ुं च् य ा व त ग न ा च े ज न र ी क्ष ि क रू न स म द ा य ा च् य ा स ा म ा ज ि क ज न य म ा ुंच ा अ ुंद ा ि ल ा व त ा त . ह े स म द ा य स द स् य अ स े अ स ू श क त ा त , ि े ख ू प ल ो क ज प्र य आ ह ेत , त् य ा ुंच् य ा क ड े स म ा ि ी क र ि ा च े क ौ श ल् य अ ज ध क आ ह े ज क ुं व ा त् य ा ुंच् य ा क ड े र् ट ा म ध् य े ख ू प स ा म ा ज ि क ज स् थ त ी आ ज ि स ा म र्थ य ग आ ह े. त् य ा ुंन ा " स ा म ा ज ि क स ुंद भ ग " म् ह ि त ा त . अ स े म ा न ल े ि ा त े, क ी य ा स ा म ा ज ि क स ुंद भ ा ां न ा स म ा ि ा त ी ल व ा ुंि न ी य व त ग न (desirable behavior) प ि त ीं च े त ल न ेन े अ ज ध क ज्ञ ा न आ ह े. स ुंश ो ध क ा ुं न ी ५ ६ श ा ळ ा ुंम ध् य े अ भ् य ा स क े ल ा आ ज ि अ स े आ ढ ळ ल े, क ी ए क ा व ष ा ग च् य ा क ा ल ा व ध ी त ज् य ा श ा ळ ा ुंम ध् य े ल ो क ज प्र य स ा म ा ज ि क स ुंद भ ग क त् य ा ां न ी स ुंघ ष ा ग च ा ि ा ह ी र ज न ष े ध क े ल ा आ ज ि स ुंघ ष ग ज व र ो ध ी प्र ज त रू प (anti conflict role models) ब न व ल े, त् य ा श ा ळ ा ुंम ध् य े र् ुंड ज र् र ी च् य ा घ ट न ा ३ ० % क म ी झ ा ल् य ा . त् य ा ुंच् य ा स ुंप क ा ग त ी ल स ुंब ुंध ा ुंम ध् य े (network connections) , त स ेच श ा ल ेय व ा त ा व र ि ा त स ा म ा ज ि क ज न य म आ ज ि व त ग न प्र भ ा ज व त क र ण् य ा म ध् य े त े स व ा ां त प्र भ ा व ी झ ा ल े ह ो त े. munotes.in

Page 99

आ क्रमक ता : त् य ा च े स्व रूप ,
क ा र ि े आ जि ज न य ुंत्र ि - II
99 ६ . ३ स ं श ो ध ि आ प ल् य ा ल ा क ा य स ा ंर् त े: क ा म ा च् य ा ण ि क ा ण ी आ क्र म क त ा (What Research Tells Us About : Workplace Aggression) र् ुंड ज र् र ी क े व ळ श ा ळ ा, म ह ा ज व ् ा ल य ा ुंत च न ा ह ी , त र क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी ह ी प्र च ज ल त आ ह े, ह े आ प ि आ ध ी न म ू द क े ल े आ ह े. क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी य ा च े क ा र ि अ स ू श क त े - क ा म ा च् य ा ण ि क ा ण ी आ क्र म क त ेच ी क ा र ण े (Causes of Workplace Aggression): १. व र र ष्ठ अ ज ध क ा ऱ् य ा ुंच े अ प म ा न ा स् प द प ि त ी न े ओ र ड ि े आ ज ि अ र् द ी त् य ा ुंच् य ा अ ध ी न स् थ ा ुंन ा ध म क ा व ि े. २. क म ग च ा र ी द ेख ी ल क ध ी क ध ी त् य ा ुंच् य ा स ह क ा ऱ् य ा ुं न ा ह ा न ी प ो ह ो च व त ा त , ज व श ेष त ः ि र त् य ा ुंन ा ज व श्व ा स अ स ेल , क ी क ा ह ी स ह क ा ऱ् य ा ुं न ी त् य ा ुंच् य ा श ी र् ैर व त ग न क े ल े आ ह े, ज क ुं व ा त् य ा ुंच् य ा व र अ न् य ा य क े ल ा आ ह े. त स ेच क ा ह ी क म ग च ा ऱ् य ा ुंन ा अ स ेह ी व ा ट ू श क त े, क ी व् य व स् थ ा प न ा च ी ब ा ि ू त् य ा ुंच् य ा श ी न् य ा य् य न ा ह ी आ ज ि ल ज क्ष् य त व् य क्त ी ल ा च ल ा भ ज म ळ ा ल ा आ ह े व त् य ा ुंन ा स म ा न क ा य द ेश ी र ल ा भ न ा क ा र ण् य ा त आ ल ा आ ह े. ३. क ा ह ी व ेळ ा अ स ुंत ष्ट ग्र ा ह क श ा र ी र र क आ क्र म क त ा क रू श क त ा त . उदा. एखा्ा रु ग्िा चा म ृ त् य ू झ ा ल् य ा स त् य ा रु ग् ि ा च े न ा त ेव ा ई क त् य ा रु ग् ि ा व र उ प च ा र क र ि ा ऱ् य ा ड ॉ क्ट् ट र ा ुंन ा रु ग् ि ा च् य ा म ृ त् य ू स ा ि ी ि ब ा ब द ा र ध र त ा त . श ा र ी र र क आ ज ि श ा ज द द क आ क्र म क त ेत द ेख ी ल स ह भ ा र् ी ह ो ऊ न म ा ल म त्त ेच े न क स ा न क रू श क त ा त . क ा य ग स् थ ळ ी च ी आ क्र म क त ा (Workplace aggression) ह ी श ा ळ ा ज क ुं व ा म ह ा ज व ् ा ल य ा त ी ल र् ुंड ज र् र ी इ त क ी च ध ो क ा द ा य क आ ह े. क ाम ा च् य ा ज ि क ा ि ी आ क्र म क ल ो क त ा ब ड त ो ब प्र त् य त्त र द ेऊ श क त न ा ह ी त . त् य ा ुंच ा स ू ड घ ेण् य ा स ा ि ी य ो ग् य स ुंध ी ज म ळ ण् य ा च ी त े व ा ट प ा ह ण् य ा स त य ा र अ स त ा त . म् ह ि ून आ प ि क ा य ग स् थ ळ ा व र ी ल आ क्र म क त ेच ी क ा र ि े, स् व रू प आ ज ि प र र ि ा म प ा ह ि े आ व श् य क आ ह े. क ा म ा च् य ा ण ि क ा ण ी आ क्र म क त ेच े प्र क ा र (Forms of Workplace Aggression): क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी श ा र ी र र क ज ह ुंस ा स ा म ा न् य न ा ह ी . ब ा क ग ल े आ ज ि ऍ ज क्ट् व न ो (२ ० १ ० ) य ा ुंन ी म् ह ट ल े आ ह े, क ी स ा म ा न् य त : क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी आ क्र म क त ा स ू क्ष् म स् व रू प ा त ह ो त े. आ क्र म क व् य क्त ी ह ी अ श ा प्र क ा र े रू प र े ख ा आ ख त े, क ी ज प ड ी त व् य क्त ी त् य ा ल ा ओ ळ ख ू ह ी शकत न ाही आ ज ि ज त ल ा क ो ि ी न क स ा न क े ल े, ह ेद ेख ी ल ज त च् य ा ल क्ष ा त य ेत न ा ह ी . आ क्र म क न फ ा-त ो ट ् य ा च े ज व श्ल ेष ि क र त ो . त् य ा ल ा / ज त ल ा क म ी त क म ी त ो ट ् य ा त ( ज क ुं व ा प र र ि ा म ज क ुं व ा स ू ड घ ेण् य ा च ा ध ो क ा ) अ ज ध क ा ज ध क न क स ा न ( स् व त : च ा फ ा य द ा ) क र ा य च े आ ह े. ह ी स ू क्ष् म रू प े अ स ू श क त ा त - • लजक्ष्यत व्यक्तीब ि ल न क ा र ा त् म क अ फ व ा प स र व ि े. • श ा ज द द क अ प म ा न क र ि े, अ न ा द र ा न े व ा र् ि े, ल ज क्ष् य त व् य क्त ी क ड े ि ा ि ी व प ू व ग क द ल ग क्ष क र ि े. munotes.in

Page 100

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
100 • ल ज क्ष् य त व् य क्त ी आ प ल ी न ो क र ी ब द ल ण् य ा च ा ज व च ा र क र त अ स ल् य ा च ी त क्र ा र क र ि े. • न ो क र ी ब द ल त ा न ा क ुं प न ी च ी म ह त्त् व ा च ी र् ज प त े घ ेि े. • क ुं प न ी च् य ा ज ह त स ुंब ुंध ा ुं न ा ह ान ी प ो ह ो च व ण् य ा स ा ि ी अ न ैज त क ज क ुं व ा ब ेक ा य द े श ी र व त ग न ा त र् ुंत ि े. • ल ज क्ष् य त व् य क्त ी ल ा ज त च े क ा य ग प ू ि ग क र ण् य ा स ा ि ी आ व श् य क अ स ल ेल ी उ प क र ि े ज क ुं व ा स ुंस ा ध न े क ा ढ ू न ट ा क ि े. • ल ज क्ष् य त व् य क्त ी ल ा अ न क ू ल अ स ल ेल् य ा प्र क ल् प ा ुंब ि ल न ा प स ुंत ी व् य क्त क र ि े. • ज त च् य ा व ै य ज क्त क म ा ल म त्त ेच ा न ा श क र ि े. क ा म ा च् य ा ण ि क ा ण ी आ क्र म क त ेच े प र र ण ा म (Effects of Workplace Aggression) क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी आ क्र म क त े च ा प र र ि ा म क म ग च ा ऱ् य ा ुं व र त स ेच स ुंस् थ ेव र ह ो त ो . क म ग च ा ऱ् य ा ुंस ािी ह े प र र ि ा म अ स ू श क त ा त - १. न कारात्म क भाव जस्थ त ी (Negative mood), बोध ज न क जव चल न (cognitive distraction), भीती, थकवा (exhaustion), न ैर ा श् य (depression) २. मनो काजय क - Psychosomatic ( उ द ा . झ ो प ेच् य ा स म स् य ा, अ ध ग ज श श ी - migraines, ड ो क े द ख ी, ि ि र ा स ुंब ुंध ी स म स् य ा, उ ल ट ् य ा, जन द्राना श, क ा म व ा स न ा क म ी ह ो ि े इ . ), ३. न कारात्म क भाव ज न क प्र जतसा द ( श त्र त् व, ज च ुंत ा, ज च ड ज च ड ) आ ज ि स ुंस् थ ा त् म क ( उ द ा . अ न प ज स् थ त ी, अ प घ ा त ) प र र ि ा म ( ब ा ज ल ां र्, १९९ ६). ४. य ाव्य जतररक्त, ज प ड ी त व् य क्त ीं न ा व ा र ुं व ा र अ स ह ा य त ा (helplessness), अप राधी पिा (guilt) आजि कमी स् व-आदर (self-esteem) अ न भ व त ा त . ५. कामाच्य ा जिका िी आक्र मकत ा त ीव्र स् वरुप ा त आ ज ि द ी घ ग क ा ळ र ा ज ह ल् य ा स जपडीत व् य क्त ीं न ा भ ा व ज स् थ त ी आ ज ि ज च ुं त ा ग्र स् त ज व क ा र (mood and anxiety disorders), व् य स न ा ध ी न त ा ज क ुं व ा स् व-ह त् य े च ा प्र य त् न अ स ू श क त ो . उ द ा ह र ि ा थ ग , म ुंब ई च् य ा ए क ा न ा म व ुंत इ ज स् प त ळ ा त ी ल म ज ह ल ा ड ॉ क्ट् ट र न े त् य ा ुंच् य ा क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी त ी न व र र ष्ठ ड ॉ क्ट् ट र ा ुंक ड ू न ि ळ झ ा ल् य ा म ळ े स् व ह त् य ा क े ल ी . क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी आ क्र म क त ेच ा द ी घ ग क ा ळ स ुंप क ग स ह क म ग च ा ऱ् य ा ुं श ी स ुंब ुंध ब द ल ू श क त ो , स ुंघ ष ग व ा ढ व ू श क त ो , प्र ेर ि ा आ ज ि प ी ज ड त ा ुंच ी उ त् प ा द क त ा क म ी क रू श क त ो . ६ . ४ स ं श ो ध ि आ प ल् य ा ल ा क ा य स ा ंर् त े: र्भ ा व ि ा ंच ी र्भ ूण म क ा (What Research Tells Us About: The Role of Emotions) आ क्र म क त ेच् य ा म ा न ज स क क ा र ि ा ुंच ा अ भ् य ा स क र ि ा ऱ् य ा म ा न स श ा स्त्र ज्ञ ा ुंन ी स ा ुंज र् त ल े आ ह े, क ी भ ा व न ा आ क्र म क त ेस ा ि ी ए क प्र म ख च ा ल क आ ह ेत . त र ी ह ी अ श ी अ न ेक उ द ा ह र ि े आ ह े त , ज ि थ े त् य ा व ेळ ी क ो ि त् य ा ह ी भ ा व ज न क ज र र् र ज श व ा य आ क्र म क त ेच े व ा ई ट प्र क ा र घ ड ल े आ ह ेत . उदा. क र ा र ब ि ह त् य ेम ध् य े क ो ि त् य ा ह ी भ ा व न ा ुं च ा स म ा व ेश न ा ह ी . क र ा र ब ि ह त् य ा क त् य ा ग व् य क्त ी ल ा त ी ज् य ा व् य क्त ी च ी ह त् य ा क र त आ ह े, ज त ल ा ओ ळ ख त द ेख ी ल न स त े आ ज ि त् य ा व् य क्त ी व र ज त च ा र ा र् ह ी न स त ो . म् ह ि ि े इ त र व् य ा व स ा ज य क ा ुंप्र म ा ि े च त् य ा च े क ा म त ो क र त अ स त ो . ज् य ा व् य क्त ीला munotes.in

Page 101

आ क्रमक ता : त् य ा च े स्व रूप ,
क ा र ि े आ जि ज न य ुंत्र ि - II
101 र ा र् य ेत ो , प र ुं त त ो आ क्र म क त े न े ल र् ेच प्र ज त ज क्र य ा द ेऊ श क त न ा ह ी , त ी आ क्र म क ह ो ण् य ा च ी य ो ग् य स ुं ध ी ज म ळ ण् य ा स ा ि ी क ा ह ी म ज ह न े ज क ुं व ा व ष े व ा ट प ा ह त अ स ेल आ ज ि ि ेव् ह ा त ी आ क्र म क ह ो त े, त् य ा व ेळ ी ज त च् य ा म ध् य े क द ा ज च त क ो ि त ा ह ी र ा र् उ र ल ेल ा न स त ो . प ू व ी ज् य ा व् य क्त ी न े ज त ल ा रार्ाव ल ेल े ह ो त े, ज त च् य ा श ी त ी ज म ळ ा ल ेल ी द ेख ी ल अ स ू श क त े. त् य ा म ळ े आ प ि अ स े म् ह ि ू श क त न ा ह ी , क ी आ क्र म क त ेच े ए क म ेव क ा र ि भ ा व न ा आ ह े. क ा ह ी म ा न स श ा स्त्र ज्ञ अ स ा य ज क्त व ा द क र त ा त , क ी आ क्र म क त ेम ध् य े न ेह म ी च त ी व्र भ ा व न ा ुं च ा स म ा व ेश अ स त ो. भ ा व न े च े द ो न प ैल ू आ ह ेत : १ . भ ा व न ा ुंच े स् व रू प स क ार ा त् म क ज क ुं व ा न क ा र ा त् म क अ स ू श क त े. २ . भ ा व न ा ुंच ी त ी व्र त ा अ ज ध क ज क ुं व ा क म ी अ स ू श क त े. प्र श्न अ स ा उ द्भ व त ो , क ी न क ा र ा त् म क स् व भ ा व ा च् य ा आ ज ि उ च् च त ी व्र त ेच् य ा भ ा व न ा य ा भ ा व न ा ुंन ा च ा ल न ा द ेऊ श क त ा त क ा . झ ी ल म न ( १ ९ ८ ८ , १ ९ ९ ४ ) य ा ुंन ी त् य ा ुंच् य ा प्र य ो र् ा त ू न ‘ ह ो य ’ अ स ेच द ा ख व ू न ज द ल े आ ह े. त म च ी प्र र् त ी त प ा स ा : • व र् ा ग त ी ल र् ुंड ज र् र ी म् ह ि ि े क ा य? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ • स ुंर् ि क ी य र् ुंड ज र् र ी म् ह ि ि े क ा य? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ • क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी आ क्र म क त ेच े स् व रू प आ ज ि प र र ि ाम क ा य आ ह ेत? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ munotes.in

Page 102

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
102 • र् ुंड ज र् र ी क श ी क म ी क र त ा य ेई ल? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ६ . ५ आ क्र म क त ेल ा प्र ण त ब ंध आ ण ण ण त च े ण ि य ंत्र ण (The Prevention and Control of Aggression) आ क्र म क त ा अ प र र ह ा य ग न ा ह ी . आ प ि ि र ी म ा र् ी ल प ा ि ा म ध् य े आ क्र म क त ेच् य ा स ह ि ज स ि ा ुंत ा ुं व र च च ा ग क े ल ी अ स ल ी , त र ी आ क्र म क त ा अ प र र ह ा य ग आ ह े, अ स ा आ प ल ा स म ि ह ो त ो . न ुंत र च् य ा स ुंश ो ध न ा त अ स े ज द स ू न आ ल े आ ह े, क ी आ क्र म क त ा ह े आ क ल न, व ैय ज क्त क व ैज श ष्ट ् य े आ ज ि प र र ज स् थ त ी ि न् य घ ट क ा ुंच् य ा स ुं य ो ि न ा च े प र र ि ा म आ ह े. य ा ुंत ू न ह ेच स ू ज च त क े ल े ि ा त े, क ी ए क त र त े प ू ि ग प ि े र ो ख ण् य ा च ी ज क ुं व ा क म ी त क म ी आ क्र म क त ेव र ज न य ुंत्र ि ि े व ल े ि ा ण् य ा च ी आ श ा आ ह े. आ क्र म क त ा ज न य ुंज त्र त क र ण् य ा च े क ा ह ी त ुंत्र े प ा ह ू. ६.५ .१ ण श क्ष / द ंड : स ूड ण क ं व ा प्र ण त ब ंध (Punishment: Revenge or Deterrence) ज श क्ष ेच ा अ थ ग अ व ा ुंज ि त क ृ त ी झ ा ल् य ा न ुंत र प्र ज त क ू ल प र र ि ा म घ ड व ू न आ ि ि े ह ो य . अ व ा ुंज ि त व त ग न, ज व श ेष त : आ क्र म क त ेव र ज न य ुंत्र ि ि े व ण् य ा स ा ि ी स ुंप ू ि ग ि र् ा त ज श क्ष ा ह े ए क प्र भ ा व ी स ा ध न म् ह ि ून व ा प र ल े ि ा त े. आ क्र म क त ा द ो न प्र क ा र च ी अ स ू श क त े - प र व ा न र् ी अ स ल ेल ी आ क्र म क त ा (permitted aggression) आजि जन जषि आक्र मकत ा (prohibited aggression). प र व ा न र् ी ज द ल ेल ी आ क्र म क त ा इ ष्ट आ ह े आ ज ि ब क्ष ी स प्र ा प्त क रू न द ेत े. उदा., श त्र ू स ैज न क ा ुंन ा म ा र ल् य ा ब ि ल स ैज न क ा ुं न ा श ौ य ग प र स् क ा र ज द ल े ि ा त ा त . ज न ज ष ि आ क्र म क त ा ह ी अ व ा ुंज ि त आ क्र म क त ा आ ह े आ ज ि त् य ा म ळ े ज श क्ष ा ज म ळ त े. उ द ा . न ा त ेव ा ई क ा ुंज व रु ि आ क्र म क त ा , अ न् य ा य क ा र क आ क्र म क त ा य ा ुंच ा ज न ष ेध क े ल ा ि ा त ो . ए ख ा ् ा व् य क्त ी ल ा त रु ुं र् ा त ट ा क ि े, म ो ि ा द ुंड , ए क ा ुंत व ा स , श ा र ी र र क ज श क्ष ा ि स े क ी फ ा श ी च ी ज श क्ष ा इ त् य ा द ी . ज व ज व ध प्र क ा र ा त ज श क्ष ा ज द ल ी ि ा ऊ श क त े. प्र श्न अ स ा उ द्भ व त ो , क ी समाि आ क्र म क क ृ त ीं न ा ज श क्ष ा क ा द ेत ा त? ड ा ल ी आ ज ि इ त र ( २ ० ० ० ) य ा ुंन ी त् य ा च ी द ो न क ा र ि े जदली : १. अ य ो ग् य आ क्र म क क ृ त् य ा ंि ा ण श क्ष ा व् ह ा य ल ा च ह व ी, अ स ा स व ग स म ा ि ा त दृ ढ ज व श्व ा स आ ह े. अ श ा आ क्र म क ा ुंन ा त त् प र त ेच ा म ा न ज म ळ ा ल ा प ा ज ह ि े. ह े अ स े स ू ज च त क र त े, क ी ज श क्ष ेच े प्र म ा ि अ य ो ग् य आ क्र म क क ृ त् य ा च् य ा र क म ेइ त क े च अ स ा व े. उ द ा ह र ि ा थ ग, द स ऱ् य ा व् य क्त ी ल ा र् ुंभ ी र श ा र ी र र क द ख ा प त झ ा ल् य ा च ी ज श क्ष ा त् य ा व् य क्त ी च् य ा ह त् य ेच् य ा ज श क्ष ेप ेक्ष ा क म ी अ स ा व ी . munotes.in

Page 103

आ क्रमक ता : त् य ा च े स्व रूप ,
क ा र ि े आ जि ज न य ुंत्र ि - II
103 ज श क्ष ेच े प्र श ा स न द ेख ी ल आ क्र म क क ृ त् य ा म ा र् ी ल ह ेत ू व र अ व ल ुंब ू न अ स त े. ि र ए ख ा ् ा व् य क्त ी न े स् व त ः ल ा ज क ुं व ा आ प ल् य ा क ट ुं ब ा ल ा द स ऱ् य ा व् य क्त ी प ा स ू न व ा च व ण् य ा स ा ि ी आ क्र म क त ा क े ल ी अ स ेल , त र ज श क्ष ेच ी त ी व्र त ा क म ी अ स ा व ी . २ . प्र ण त ब ंध क म् ह ण ूि ण श क्ष ा (Punishment as a Deterrent) ज श क्ष ेच ा उ प य ो र् इ त र ल ो क ा ुंस ा ि ी ए क उ द ा ह र ि म् ह ि ून प्र स् थ ा ज प त क र ण् य ा स ा ि ी आ ज ि त् य ा ुंन ा भ ज व र य ा त आ क्र म क ह ो ण् य ा प ा स ू न प र ा व ृ त्त क र ण् य ा स ा ि ी क े ल ा ि ा ऊ श क त ो . य ा च ा अ थ ग अ स ा ह ो त ो , क ी स म ा ि ज क ुं व ा स र क ा र न े र् न् ् ा ुंच ा श ो ध घ ेि े स ो प े आ ह े, य ा च ी ख ा त्र ी क े ल ी प ा ज ह ि े. ि र आ क्र म क क ृ त् य े ( ि स े क ी आ क्र म क त ेच े ि प े ज क ुं व ा र् प्त स् व रू प ) आ ढ ळ ल े न ा ह ी त , त र ज श क्ष ा ज द ल ी ि ा ऊ श क त न ा ह ी आ ज ि इ त र ा ुंसािी असा ध डा अ स ेल , क ी ि ो प य ां त त म् ह ी प क ड ल े ि ा त न ा ह ी , त ो प य ां त त म् ह ी आ क्र म क क ृ त् य क रू शकत ा. ण श क्ष ेच ी प्र म ा ण (Magnitude of Punishment) द स र े म् ह ि ि े, ज द ल ेल ी ज श क्ष ा प्र ज त ब ुंध क म् ह ि ून क ा य ग क र ण् य ा स ा ि ी इ त क ी म ि ब ू त अ स ा व ी , क ी ल ो क ा ुंन ी अ स े स म ि ू न य े, क ी त े प क ड ल े र् ेल े त र ी त े ह ल क्ट् य ा ज श क्ष ेन े स ह ि स ट ू श क त ा त . द स ऱ् य ा श द द ा ुंत स ा ुंर् ा य च े त र, ज क ुं म त ( ज श क्ष ा ) फ ा य ् ा प ेक्ष ा अ ज ध क अ स ा व ी ( आ क्र म क त ेच ा आ न ुंद ) स ा व ग ज ण ि क ण श क्ष ा ण व रु द्ध ख ा ज र् ी ण श क्ष ा (Public Punishment vs. Private Punishment) ज त स र े म् ह ि ि े, ज श क्ष ा ख ा ि र् ी त न द ेत ा स ा व ग ि ज न कर र त् य ा ज द ल ी ि ा व ी . आ क्र म क क ृ त् य ा ुंन ा ज श क्ष ा झ ा ल् य ा च े इ त र ा ुंन ा क ळ ल े न ा ह ी , त र ह ी ज श क्ष ा भ ज व र य ा त ी ल र् न् ् ा ुंस ा ि ी प्र ज त ब ुंध क म् ह ि ून क ा म क र ि ा र न ा ह ी . ह े ज व श ेष त ः अ श ा स ुंस् क ृ त ीं स ा ि ी स ुंब ुंज ध त आ ह े, ि ेथ े स ा व ग ि ज न क ल ज् ि ा ह ी ख र ो ख र न क ा र ा त् म क प र र ि ा म म् ह ि ून प ा ज ह ल ी ि ा त े. य ा दोन दृ ज ष्ट क ो न ा ुंप ैक ी क ो ि त ा दृ ज ष्ट क ो न ल ो क ा ुंन ा न् य ा य् य ज श क्ष ा म् ह ि ून स म ि त ो , अ स ा प्र श्न ज न म ा ग ि ह ो त ो . क ा ल ग ज स् म थ आ ज ि इ त र ( २ ० ० २ ) य ा ुंच ा ज व श्व ा स ह ो त ा , क ी ज श क्ष ा न् य ा य् य म् ह ि ू न प ा ह ण् य ा स ा ि ी प ज ह ल ा दृ ज ष्ट क ो न अ ज ध क म ह त् व ा च ा आ ह े. त् य ा ुं न ी स् प ष्ट क े ल े, क ी व ेर् व ेर् ळ य ा स ुंद भ ा ांम ध् य े आ क्र म क व् य क्त ी त् य ा स प ा त्र आ ह े ज क ुं व ा त् य ा व् य क्त ी ल ा ज श क्ष ा क र ि े न ै ज त क दृ ष्ट ् य ा य ो ग् य आ ह े, अ स े म ा न ल े र् ेल े त र ल ो क ज श क्ष ा य ो ग् य आ ह े, अ स े म ा न त ा त . इ त र श द द ा ुंत, ल ो क ा ुंच ा अ स ा ज व श्व ा स आ ह े, क ी ज श क्ष ा ह ी र् न् ् ा ल ा अ स ा य ल ा ह व ी . स र क्ष ा उ प ा य म् ह ण ूि ण श क्ष ा (Punishment as a Safety Measure) ज श क्ष ेच ा व ा प र क र ण् य ा च े आ ि ख ी ए क क ा र ि म् ह ि ि े स ुंभ ा व् य ज प ड ी त व् य क्त ीं च े स ुंर क्ष ि क र ि े . अ स े ज न द श ग न ा स आ ल े आ ह े, क ी ल ो क ए क द ा ज ह ुंस क र् न् ् ा त र् ुंत ल े, क ी भ ज व र य ा त त् य ा ुंन ी त् य ा आ क्र म क क ृ त् य ा च ी प न र ा व ृ त्त ी क र ण् य ा च ी श क्ट् य त ा ख ू प अ ज ध क अ स त े, उदा. बलात् कारी, म ा र े क र ी प क ड ल े र् ेल े आ ज ि ज श क्ष ा न झ ा ल् य ा स त् य ा ुंच् य ा क ृ त् य ा च ी प न र ा व ृत्त ी ह ो ण् य ा च ी श क्ट् य त ा अ स त े. ख ू प अ न ेक द ा , न् य ा य ा ध ी श अ श ा ध ो क ा द ा य क ल ो क ा ुं न ा स म ा ि ा त ू न द ूर क र ण् य ा स ा ि ी munotes.in

Page 104

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
104 द ी घ ग क ा ल ी न त रु ुं र् व ा स ा च ी ज श क्ष ा द ेत ा त , ि ेि ेक रू न इ त र त् य ा ुंच् य ा प ा स ू न स र ज क्ष त र ा ह त ील . अ स े अ स ल े, त र ी ज् य ा त रु ुं र् ा त अ श ा ल ो क ा ुंन ा ि े व ण् य ा त आ ल े आ ह े, त् य ा क ा र ा र् ृ ह ा त ी ल इ त र क ै ् ा ुंच् य ा स र ज क्ष त त ेच ी ह म ी द ेत ा य ेत न ाही. मात्र, ए क द ा त रु ुं र् ा त ू न स ट ल् य ा न ुंत र ज्या र् न् ् ा स ा ि ी त् य ा ुंन ा त रु ुं र् व ा स भ ो र् ा व ा ल ा र् ल ा ह ो त ा , त् य ा र् न् ् ा च ी प न र ा व ृत्त ी अ स े ल ो क करत ात, अ स े स व ग स ा म ा न् य ज न र ी क्ष ि आ ह े. ण श क्ष ेच ी प्र र्भ ा ण व त ा (Effectiveness of Punishment) प ढ ी ल च ा र अ ट ीं च ी प ू त ग त ा क े ल ी , त र च ज श क्ष ेम ळ े ज व ज श ष्ट ल ो क ा ुंच ी न ुंत र च् य ा ह ा ज न क ा र क क ृ त् य ा ुंम ध् य े र् ुंत ण् य ा च ी प्र व ृ त्त ी क म ी ह ो ऊ श क त े - अ) त त् प र अ स ण े आ व श् य क आ ह े (It must be prompt) अ व ा ुं ज ि त व त ग न झ ा ल् य ा न ुंत र ज श क्ष ा त् व र र त ज क ुं व ा श क्ट् य ज त त क्ट् य ा ल व क र ज द ल ी ि ा व ी . ज श क्ष ा द ेण् य ा स ज ि त क ा ज व ल ुंब होईल , जतत का पररिाम कम ी ह ोईल . ब) ह े ण ि ण ि त प ण े घ ड ण े आ व श् य क आ ह े (It must be certain to occur) जश क्षा द ेण् य ा म ध् य े स ा त त् य अ स ि े आ व श् य क आ ह े. क ध ी क ध ी आ क्रम क व् य क्त ी ल ा ज श क्ष ा ह ो त े, त र क ध ी त् य ा च र् न् ् ा च ी ज श क्ष ा न ह ो त ा त ो स ट त ो , अ स े घ ड ू न य े. क) त ेम ज ब ूत अ स ण े आ व श् य क आ ह े (It must be strong) स ुंभ ा व् य प्र ा प्त क त् य ा ां स ा ि ी ज श क्ष ा अ त् य ुंत अ ज प्र य ह ो ण् य ा स ा ि ी प र े श ी म ि ब ू त अ स ल ी प ा ज ह ि े. उ द ा ह र ि ा थ ग , र ॅ ज फ क जसग्न ल त ोडल्य ाब ि ल च ा द ुंड फ क्त रु . १ ० , त र त े ल ो क ा ुंन ा र ॅ ज फ क ज स ग् न ल त ो ड ण् य ा प ा स ू न प र ा व ृत्त क रू श क त न ा ह ी . द स र ी क ड े ि र द ुंड रु . १ ० ० ० /- अ स ेल , त र ह े ल ो क ा ुंन ा ज स ग् न ल त ो ड ण् य ा प ा स ू न प र ा व ृ त्त क र े ल . ड) ह े न् य ा य् य म ा ि ल े र् ेल े प ा ण ह ज े (It must be perceived as justified) - िर जशक्ष ा प्र ा प्त क त् य ा ग ल ा ज श क्ष ा ह ी अ न् य ा य क ा र क ज क ुं व ा अ प ा त्र व ा ट ल ी , त र त् य ा स र ा र् य ेऊ न अ श ा क ृ त् य ा ुंप ा स ू न प र ा व ृ त्त ह ो ण् य ा ऐ व ि ी त ो अ ज ध क आ क्र म क ह ो ई ल . अ स े ल ो क ज श क्ष ेल ा त् य ा ुंच् य ा ज व रु ि आ क्र म क क ृ त् य म ा न ू श क त ा त, व ह ी ए क प्र क ा र च ी ज च थ ा व ि ी म् ह ि ून ज क ुं व ा प र र ि ा म ी आ क्र म क व त ग न म् ह ि ून म ान त ात. द द ै व ा न े प्र त् य क्षा त , य ा च ा र अ ट ी क्ट् व ज च त च प ू ि ग क े ल् य ा ि ा त ा त . र् न् ह ेर् ा र ा ल ा ज श क्ष ा ह ो ण् य ा स ा ि ी न् य ा य व् य व स् थ ेल ा क ा ह ी म ज ह न े ज क ुं व ा व ष े ल ा र् त ा त . अ न ेक द ा र् न् ह ेर् ा र प क ड ल े ि ा त न ा ह ी त ज क ुं व ा म क्त ह ो ण् य ा स ा ि ी ल ा च द ेत ा त , त् य ा म ळ े ज श क्ष ेच ी ख ा त्र ी क म ी अ स त े . प्र त् य ेक द ेश ा त ह े व ा स् त व आ ह े, क ी ज द ल ेल् य ा ज श क्ष ेच े प्र म ा ि द ेख ी ल प्र त् य ेक प्र क र ि ा न स ा र ब द ल त े आ ज ि स ा म ा न् य त : अ ल् प स ुंख् य ा क ज क ुं व ा स म ा ि ा त ी ल उ प ेज क्ष त ल ो क ा ुंन ा उ च् च व र् ा ग त ी ल ल ो क ा ुंप े क्ष ा अ ज ध क ज श क्ष ा ज द ल ी ि ा त े. ए ब र ह ा ट ग आ ज ि इ त र ( २ ० ० ६ ) य ा ुंन ा अ स े आ ढ ळ ल े, क ी ि ेव् ह ा र् न् ् ा च ा ब ळ ी ए क र् ौ र व ि ी य म ा ि ूस ह ो त ा , आ ज ि स ुंश ज य त र् न् ह ेर् ा र ए क क ा ळ ा म ा ि ूस ह ो त ा , त ेव् ह ा प्र ज त व ा द ी ल ा “ म ा न् य प्र ज त म ा ुंन स ा र (stereotypically) क ृ र ि व ि ी य ” म् ह ि ून प ा ज ह ल े र् ेल े आ ज ि त् य ा ल ा य ो ग् य ज श क्ष ा म् ह ि ू न म ृ त् य ू द ुंड द ेण् य ा त आ ल ा . ि र ी ज श क्ष ा प र े श ी म ि ब ू त अ स ल ी त री त ी न्य ाय्य मा न ली िात न ाही. उ ल ट त ी आ क्र म क त ा म् ह ि ून प ा ज ह ल ी ि ा त े. त ी कमी क र ण् य ा ऐ व ि ी ज क ुं व ा त ी र ो ख ण् य ा ऐ व ि ी अ ज ध क आ क्र म क त ेल ा क ा र ि ी भ ू त ि र त े. munotes.in

Page 105

आ क्रमक ता : त् य ा च े स्व रूप ,
क ा र ि े आ जि ज न य ुंत्र ि - II
105 ६.५ .२ स्व-णियम ि (Self-Regulation) स्व-ज न य म न म् ह ि ि े आ क्र म क त ेस ह आ प ल् य ा स् व त ः च् य ा व त ग न ा च् य ा अ न ेक प ैल ू ुंच े ज न य म न करण्याच ी आप ली क्ष म त ा ह ो य . ि र ी उ त् क्र ा ुंत ी ज स ि ा ुंत ा न े अ स े स च व ल े आ ह े, क ी आ क्र म क त ा ह े आ प ल् य ा ि र् ण् य ा स ा ि ी आ ज ि म ा ि स ा ल ा इ ष्ट ि ो ड ी द ा र ज म ळ ण् य ा स ा ि ी अ न क ू ल व त ग न आ ह े, त रीही सभ्य समािात राहून आ क्र म क व त ग न न ेह म ी च इ ष्ट प र र ि ा म ा ुंन ा क ा र ि ी भ ू त ि र त न ा ह ी . अ न ेक द ा आ क्र म क ह ो ण् य ा प ा स ू न स् व त ः ल ा र ो ख ि े फ ा य द ेश ी र ि र त े. भ ा ष ा , व ा ट ा घ ा ट ी त ुंत्र आ ज ि क ा य द े य ा ुंच् य ा आ र् म न ा न े स ुंस् क ृ त ी ज व क ज स त झ ा ल् य ा म ळ े स ुंघ ष ग स ो ड व ण् य ा च ा ए क म ेव म ा र् ग आक्र मकत ा राजहल ा ना ही. ब ा ऊ म ेस् ट र ( २ ० ० ५ ) य ा ुंन ी स ा ुंज र् त ल े, क ी आ प ल् य ा स व ा ां म ध् य े र ा र् आ ज ि आ क्र म क त ा र ो ख ण् य ा स ा ि ी अ ुंत र् ग त य ुंत्र ि ा आ ह े. य ा अ ुंत र् ग त य ुंत्र ि ा ुंन ा स् व-ज न य म न म् ह ि त ा त . ल ो क ा ुंन ा प्र ल ो भ न ा च ा प्र ज त क ा र क र ण् य ा स आ ज ि त् य ा ुंच् य ा आ व ेर् ा ुंव र क ृ त ी क र ण् य ा प ा स ू न र ो ख ण् य ा स ा ि ी स क्ष म क र ि े, ह ी ए क म ह त्त् व ा च ी आ ुंत र र क श क्त ी आ ह े. आ प ि अ स े म् ह ि ू श क त ो , क ी ज ह ुंस ा च ा र ा च े त ा त् क ा ज ल क क ा र ि ब ह ु त ेक व े ळ ा स् व-ज न य म न म ो ड ि े अ स त े. त थाजप, प्र त् य ेक ा स ा ि ी स् व य ुं-ज न य म न न ेह म ी च प्र भ ा व ी न स त े. स् व य ुं-ज न य म न अ न ेक द ा अ य श स् व ी ह ो त े, क ा र ि स र ा व क र ण् य ा स ा ि ी भ र प ू र ब ो ध ज न क प्र य त् न क र ा व े ल ा र् त ा त आ ज ि प्र त् य ेक ा क ड े ह ी ब ो ध ज न क स ुंस ा ध न े ज क ुं व ा त् य ा ुंच ा व ा प र क र ण् य ा च े क ौ श ल् य न स त े. ब ा ऊ म ेस् ट र आ ज ि जटयरन ी (२० ११) य ा ुंच ा ज व श्व ा स ह ो त ा , क ी स् व य ुं-ज न य म न ह े म य ा ग ज द त स ुंस ा ध न आ ह े आ ज ि त े उ ि ेस ा र ख े क ा य ग क र त े. ह े ए ख ा ् ा व् य क्त ी म ध् य े व ेळ आ ज ि प र र ज स् थ त ी न स ा र व ा ढ त े ज क ुं व ा क म ी ह ो त े. ि र ल ो क ा ुंन ी आ ध ी च त् य ा ुंच ी क ा ह ी स् व-ज न य म न उ ि ा ग ए ख ा ् ा ज व ज श ष्ट क ा य ा ग स ा ि ी ख च ग क े ल ी अ स ेल , त र त् य ा ुंच ी प ढ ी ल स्व-ज न य म न क र ण् य ा च ी क्ष म त ा क म ी ह ो ई ल आ ज ि ि र त् य ा व ेळ ी त् य ा ुंच ा आ क्र म क आ व ेर् भ ड क ा व ल ा र् ेल ा , त र त े त् य ा स प्र ज त ब ुंध क र ण् य ा स क म ी स क्ष म अ स त ी ल . स् ट क आजि ब ा ऊ म ेस् ट र ( २ ० ० ६ ) य ा ुंन ी त् य ा ुंच् य ा प्र य ो र् ा त ह े द ा ख व ू न ज द ल े. त् य ा ुंन ी स ह भ ा र् ी व् य क्त ीं न ा द ो न र् ट ा ुंम ध् य े ज व भ ा र् ल े. ए क ा र् ट ा ल ा क क ी ि ख ा ण् य ा प ा स ू न प र ा व ृ त्त क े ल े र् ेल े ज क ुं व ा ज च त्र प ट ा व र भ ा व ज न क प्र ज त ज क्र य ा द ेण् य ा स प्र ज त ब ुंध क े ल ा र् ेल ा , त र द स र ा र् ट ज न य ुंत्र ि र् ट ह ो त ा आ ज ि क ो ि त् य ा ह ी प्र क ा र े स् व त : ल ा र ो ख ण् य ा स स ा ुंज र् त ल े न ा ह ी . न ुंत र द ो न् ह ी र् ट ा ुंन ा प्र य ो र् क त् य ा ग क ड ू न अ प म ा ज न त क र ण् य ा त आ ल े आ ज ि त् य ा ुंन ा प्र य ो र् क त् य ा ग ज व रु ि आ क्र म क ह ो ण् य ा च ी स ुंध ी द ेण् य ा त आ ल ी . प्र ा य ो ज र् क र् ट ा त ी ल स ह भ ा र् ी ज् य ा ुंन ी स रु व ा त ी च् य ा क ा य ा ग त स् व-ज न य ुंत्र ि ि े व ल े ह ो त े, त े इ त र र् ट ा प ेक्ष ा प्र य ो र् क त् य ा ग च् य ा ज व र ो ध ा त अ ज ध क आ क्र म क झ ा ल े. त् य ा ुंच ी स् व-जन य मन करण्या ची क्ष म त ा स ुंप ष्ट ा त आ ल ी ह ो त ी आ ज ि त् य ा म ळ े त े त् य ा ुंच् य ा र ा र् ा व र ज न य ुंत्र ि ि े व ू श क ल े न ा ह ी त . र्भ ावण िक णियम िाबिल स कार ात् मक दृष्टी कोि (Positive Attitude towards Emotional Regulation): म स ेट आ ज ि इ त र ( २ ० ० ६ ) अ स े म ा न त ह ो त े, क ी आ क्र म क आ व ेर् ा ुंव र स् व-ज न य ुंत्र ि न ेह म ी च ब ो ध ज न क स ुंस ा ध न ा ुंच ा व ा प र क र त न ा ह ी . ि र ल ोक ा ुंच ा त् य ा ुंच् य ा स् व त ः च् य ा भ ा व ज न क ज न य म न ा ब ि ल स क ा र ा त् म क दृ ष्ट ी क ो न अ स ेल , त र त े त् य ा ुंच् य ा आ क्र म क आ व ेर् ा ुंन ा स ह ि त ेन े र ो ख ू शकत ात. munotes.in

Page 106

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
106 स माज-ण ह त ा र् ग ण व च ा र (Prosocial Thoughts) म ेय र आ ज ि इ त र ( २ ० ० ६ ) अ स े स च व ल े, क ी ि र ए ख ा ् ा व् य क्त ी न े इ त र ा ुंन ा म द त क र ि े, त् य ा ुंच ी काळि ी घ ेि े इ त् य ा द ीं च ा स ज क्र य प ि े ज व च ा र क े ल ा , त र आ क्र म क त ा क म ी क े ल ी ि ा ऊ श क त े ज क ुं व ा ट ा ळ त ा य ेऊ श क त े. थ ो ड क्ट् य ा त , ि र त् य ा न े स ज क्र य प ि े स ा म ा ज ि क ज व च ा र ि े व ण् य ा च ा प्र य त् न क े ल ा , त र ज् य ा प र र ज स् थ त ी त आ क्र म क त ा व ा ढ ू श क त े. ल ो क ज ि त क्ट् य ा ल व क र त् य ा ुं च् य ा मना त समाि-ज ह त ा थ ग ज व च ा र आ ि ू श क त ील , ज त त क्ट् य ा ल व क र त् य ा ुंच े आ क्र म क ह ो ण् य ा च ी श क्ट् य त ा क म ी अ स ेल . व र ी ल स व ग च च ा ग ह े स् प ष्ट क र त े , क ी आ प ल् य ा अ ुंत र् ग त य ुंत्र ि ा म ि ब ू त क र ि े ह ी आ क्र म क त ा ज न य ुंज त्र त क र ण् य ा च ी र् रु ज क ल् ल ी आ ह े. आ प ल् य ा स व ा ां क ड े अ श ा य ुंत्र ि ा आ ह े. आ प ल् य ा ल ा फ क्त त् य ा ुंन ा म ि ब ू त क र ि े आ व श् य क आ ह े. य ा अ ुंत र् ग त य ुंत्र ि ा म ि ब ूत क र ण् य ा च े अ न ेक म ा र् ग आ ह ेत , ि स े क ी - • आ क्र म क न स ल ेल् य ा प्र ज त रू प ा च् य ा स ुंप क ा ग त य ेि े, ि े ि ो र द ा र ज च थ ा व ि ी द े ऊ न ह ी स् व त ः ल ा स ुंय म ि े व त े. • अ ुंत र् ग त प्र ज त ब ुंध म ि ब ू त क र ण् य ा स ा ि ी प्र ज श क्ष ि घ े ि े. • आ प ल ी ब ो ध ज न क स ुंस ा ध न े क ध ी त ा ि ल ी ि ा त ा त ह े ओ ळ ख ि े, ि ेि ेक रु न आ प ि अय ो ग् य आ क्र म क प्र व ृ त्त ीं न ा ब ळ ी न प ड ण् य ा स ा ि ी उ प ा य य ो ि न ा क रू श क त ो . ६ . ५ . ३ र्भ ा व ण व र े च ि (Catharsis) भ ा व ज व र े च न ह ा श द द ग्र ी क श द द क ॅ थ ज स ग स प ा स ू न (catharsis) आ ल ा आ ह े, ज् य ा च ा अ थ ग ‘ श ि ी क र ि ’ ज क ुं व ा श ि क र ि े ह ो य . भ ा व ज व र े च न म् ह ि ि े न क ा र ा त् म क भ ा व न ा ुंप ा स ू न स र ज क्ष त प ि े म क्त ह ो ि े. ल ो क ा ुंच ा अ स ा ज व श्व ा स आ ह े, क ी आ प ल् य ा आ क्र म क भ ा व न ा आ ज ि ज व च ा र अ प्र त् य क्ष आ ज ि स ा म ा ज ि क र र त् य ा म ुंि ूर क े ल ेल् य ा प ि त ी न े व् य क्त क े ल् य ा न े त ी व्र र ा र् क म ी ह ो ऊ श क त ो . फ्र ॉ इ ड स ह अ न ेक म ा न स श ा स्त्र ज्ञ ा ुंच ा अ स ा ज व श्व ा स ह ो त ा , क ी भ ा व ज व र े च न र ा र् क म ी क र ण् य ा स ा ि ी क ा य ग क र त े. त म च ा र ा र् ब ा ह ेर क ा ढ ण् य ा स ा ि ी अ न ेक स ा म ा ज ि क म ा न् य त ा प्र ा प्त म ा र् ग आ ह ेत , ि स े की ओ ुं र् ळ प त्र ज ल ज ह ि े प ि प ो स् ट न क र ि े, प ा ह ि े, व ा च ि े ज क ुं व ा आ क्र म क क ृ त ी च ी क ल् प न ा क र ि े इ . अ श ी ज व ज व ध ख ेळ ि ी उ प ल द ध आ ह ेत , ज् य ा द्व ा र े र ा र् स र ज क्ष त प ि े व् य क्त क े ल ा ि ा ऊ शकत ो. त थाजप, इ त र अ न ेक म ा न स श ा स्त्र ज्ञ ह ो त े, ज् य ा ुंन ी भ ा व ज व र े च न च् य ा प्र भ ा ज व त ेच ी स त् य त ा त प ा स ण् य ा स ा ि ी व ैज्ञ ा ज न क स ुंश ो ध न क े ल े. य ा द ा व् य ा त फ ा र क म ी त र्थ य अ स ल् य ा च े त् य ा ुंन ा आ ढ ळ ू न आ ल े. भ ा व ज व र े च न आ क्र म क त ा क म ी क र त न ा ह ी , त र आ क्र म क त ा व ा ढ व त े ( ब श म न आजि इ त र, १९९ ९ ; ब श म न , २००१) . अ ँ ड र स न आ ज ि इ त र (२ ० ० ३ ) य ा ुंन ी भ ा व ज व र े च न ा च ा प्र भ ा व प ा ह ण् य ा स ा ि ी ए क स ुंश ो ध न क े ल े. त् य ा ुंन ी अ स ा य ज क्त व ा द क े ल ा , क ी ि र भ ा व ज व र ेच न ा ज व ष य ी च े द ा व े ख र े अ स त ी ल , त र ज ह ुंस क र् ी त ा ुंस ह र् ा ि ी ऐ क ल् य ा न े श्र ो त् य ा त ी ल श त्र त् व ा च ी प ा त ळ ी आ ज ि आ क्र म क ज व च ा र ा ुंच ी प ा त ळ ी क म ी झ ा ल ी प ा ज ह ि े. द स र ी क ड े , िर भ ावज व र े च न क ा य ग क र त न स ेल , त र ज ह ुंस क र् ी त ा ुंस ह र् ा ि ी ऐ क ल् य ा न े श्र ो त् य ा म ध् य े श त्र त् व आ ज ि आ क्र म क ज व च ा र ा ुं च ी प ा त ळ ी व ा ढ ल ी र् ेल ी प ा ज ह ि े. य ा र् ृ ह ी त क ा च ी च ा च ि ी घ ेण् य ा स ा ि ी त् य ा ुंन ी अ न ेक प्र य ो र् क े ल े आ ज ि त् य ा ुंन ा अ स े आ ढ ळ ल े, क ी ज् य ा स ह भ ा र् ीं न ी ज ह ुंस क र् ी त ा स ह र् ा ि े ऐ क ल े, त् य ा ुंन ा स म ा न प र ुं त अ ज ह ुंस क र् ा ि े ऐ क ि ा ऱ् य ा ुंप ेक्ष ा munotes.in

Page 107

आ क्रमक ता : त् य ा च े स्व रूप ,
क ा र ि े आ जि ज न य ुंत्र ि - II
107 अ ज ध क प्र ज त क ू ल व ा ट ल े. ह े प्र भ ा व र् ा ि ी आ ज ि र् ा ण् य ा च े प्र क ा र ि स े क ी र ॉ क , ज व न ो द ी ज क ुं व ा ज व न ो द ी न स ि ा र े य ा स व ा ां म ध् य े स म ा न ह ो त े. त् य ा च प्र म ा ि े, ज ह ुंस क र् ी त े अ स ल ेल ी र् ा ि ी ऐ क ल् य ा न े त् य ा ुंच े आ क्र म क ज व च ा र व ा ढ त ा त क ा , य ा च ी च ा च ि ी घ ेण् य ा स ा ि ी आिखी एक प्र य ोर् करण्यात आ ल ा . ज ह ुंस क स ा म ग्र ी ज क ुं व ा अ ज ह ुंस क स ा म ग्र ी स ह र् ा ि ी ऐ क ल् य ा न ुंत र स ह भ ा र् ीं न ा श द द ा ुंच् य ा २ ० ि ो ड ् य ा स ा द र क े ल् य ा र् ेल् य ा आ ज ि ह े श द द ए क म ेक ा ुंश ी ज क त ी स म ा न , स ुंब ुंज ध त आ ह े त , ह े स ू ज च त क र ण् य ा स स ा ुंज र् त ल े. अ स े र् ृ ह ी त ध र ल े र् ेल े, क ी ि र ज ह ुंस क र् ी त ऐ क ल् य ा न े आ क्र म क ज व च ा र ा ुं च ी स ल भ त ा व ा ढ त े, त र अ स् प ष्ट श द द द ेख ी ल आ क्र म क श द द ा ुंस ा र ख ेच ज द स त ी ल . ज न र क ष ा ां न ी य ा र् ृ ह ी त क ा ल ा प ा ज ि ुं ब ा ज द ल ा . अ स े आ ढ ळ ू न आ ल े, क ी ज ह ुंस क र ॉ क र् ा ि े ऐ क ल् य ा न ुंत र स ह भ ा र् ीं न ी र ॉ क आ ज ि ज स् ट क स ा र ख् य ा स ुंज द ग् ध श द द ा ुंच ा अ थ ग आ क्र म क प ि त ी न े स् प ष्ट क े ल ा आ ज ि त् य ा ुंन ी आ क्रम क श द द ा ुंन ा अ ज ध क ि ल द प्र ज त स ा द ज द ल ा . ह े स् प ष्ट प ि े स ू ज च त क र त े, क ी भ ा व ज व र े च न क ा य ग क र त न ा ह ी . ि र भ ा व ज व र ेच न च् य ा प्र भ ा ज व त ेम ध् य े क ा ह ी स त् य अ स ेल , त र त े अ र् द ी क म ी आ ह े . ि ेव् ह ा ल ो क त् य ा ुंच् य ा स ुंत प्त भ ा व न ा स र ज क्ष त र ी त ी न े व् य क्त क र त ा त (उ दा., ब ा ह ु ल ी ज क ुं व ा उ श ी ल ा ि ो स ा म ा र ि े, अ त ू ट व स् त ू फ े क ि े, द र व ा ि े ब ुंद क र ि े, ऐ क ू न य ेि ा ऱ् य ा इ त र ा ुंन ा ओ र ड ि े, श्व ा स ो च् ि व ा स ा ख ा ल ी श प थ घ े ि े इ . ) त ेव् ह ा त् य ा ुंन ा भ ा व ज न क दृ ष्ट ् य ा च ा ुंर् ल े व ा ट त े. प ि ब र े व ा ट ल् य ा न े र ा र् आ ज ि आ क्र म क त ा य ा ुंच् य ा त ी ल द व ा व ा ढ ू श क त ो . " म ो क ळ े ह ो ि े" (“Letting it out”) फ क्त त् य ा ुंच ी भ ा व ज न क अ स् व स् थ त ा क म ी क र त े, रार् न ाही. प्र श्न हा उद्भव त ो, की “ म ो क ळ े ह ो ि े" क ा क ा य ग क र त न ा ह ी . त् य ा च ी अ न ेक क ा र ि े अ स ू श क त ा त , ि स े की- १. ि ेव् ह ा ल ो क इ त र ा ुंन ी क े ल ेल् य ा च क ी ब ि ल ज व च ा र क र त ा त आ ज ि स ू ड म् ह ि ून त् य ा ुंच े न क स ा न क र ण् य ा च् य ा म ा र् ा ां च ी क ल् प न ा क र त ा त , त ेव् ह ा त् य ा ुंच ा र ा र् क म ी ह ो ण् य ा ऐ व ि ी वा ढत ो. २. आ क्र म क दृ श् य े प ा ह ि े, आ क्र म क ब ो ल अ स ल ेल ी र् ा ि ी ऐ क ि े ज क ुं व ा क े व ळ स ू ड घ ेण् य ा च ा ज व च ा र क े ल् य ा न े त् य ा ुं च े आ क्र म क ज व च ा र आ ज ि भ ा व न ा व ा ढ ू श क त ा त . ज ह ुंस क ज व् ह ज ड ओ र् ेम ख ेळ ण् य ा च् य ा स ुंश ो ध न ा त ह े ज स ि झ ा ल े आ ह े. ३. अ त् य ुंत स ज क्र य आ क्र म क ज व च ार आ ज ि भ ा व न ा त् य ा ुं च् य ा व ा स् त ज व क स ा म ा ज ि क प र स् प र स ुंव ा द ा च् य ा स् प ष्ट ी क र ि ा व र प्र भ ा व ट ा क ू श क त ा त , त् य ा म ळ े त े अ र् द ी अ स् प ष्ट ज क्र य ा ज क ुं व ा इ त र ा ुंच् य ा श द द ा ुंच ा प्र ज त क ू ल अ थ ग ल ा व ू श क त ा त . ज न र क ष ा ग त अ स े म् ह ट ल े ि ा ऊ श क त े, क ी भ ा व ज व र े च न आ क्र म क त ा क म ी क र ण् य ा स म द त करत नाही. ६.५. ४ अ ि ा क्र म क ण व च ा र ा ंच ा ण व च ा र क रू ि आ क्र म क त ा क म ी क र ण े (Reducing Aggression by Thinking Nonaggressive Thoughts) आ क्र म क त ेच् य ा उ च् च उ प ा य ा ुंम ध् य े र ा र् ह ा आ क्र म क त ेल ा ि न् म द ेत ो , ह े आ प ि प ा ज ह ल े आ ह े. आ क्र म क व त ग न क स े थ ा ुंब व त ा य ेई ल , अ स ा प्र श्न ज न म ा ग ि ह ो त ो . म ा न स श ा स्त्र ज्ञ ा ुंन ी अ स े स च व ल े, क ी आ क्र म क त ेश ी स स ुंर् त न स ल ेल े ज व च ा र आ ज ि भ ा व न ा ए ख ा ् ा र ा र् ा व ल ेल् य ा व् य क्त ी म ध् य े प्र व ृ त्त क े ल् य ा , त र आ क्र म क त ा क म ी ह ो ण् य ा स म द त क र े ल . अ न ेक म ा न स श ा स्त्र ज्ञ ा ुं न ी व ैज्ञ ा ज न क दृ ष्ट ् य ा ज स ि क े ल े आ ह े, क ी र ा र् आ ज ि आ क्र म क त ेश ी स स ुंर् त न स ल ेल े ज व च ा र आ ज ि munotes.in

Page 108

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
108 भावना आ क्र म क त ा क म ी क र ण् य ा स ज क ुं व ा क ा ढ ू न ट ा क ण् य ा स म द त क र त ा त . य ा ज व स ुंर् त प्र ज त ज क्र य ा व ेर् व ेर् ळ य ा प्र क ा र च् य ा अ स ू श क त ा त , ि स े क ी ज व न ो द , स ुंभ ा व् य ब ळ ी ब ि ल स ह ा न भ ू त ी आ ज ि अ र् द ी स ौ म् य ल ैंज र् क उ त्त ेि न ा . य ा ज व स ुंर् त प्र ज त स ा द ा ुंम ळ े र ा र् ा व ल ेल् य ा व् य क्त ी ल ा ‘ र ॅ क व रू न ’ फ े क ल े ि ा ई ल आ ज ि त ो आ क्र म क ह ो ण् य ा च ी श क्ट् य त ा क म ी आ ह े. ि ेव् ह ा ल ो क ज्ञ ा न स च व त े, क ी ि र त म् ह ी र ा र् ा व ल ा अ स ा ल , त र प्र ज त ज क्र य ा द ेण् य ा प ू व ी १ ० प य ां त म ो ि ा , १ ० प य ां त म ो ि ल् य ा न े ज व च ा र ा ुंच ा ज द श ा ब द ल ेल आ ज ि त ो र ा र् क म ी क र ण् य ा स ा ि ी त े प र े स े अ स ेल . ब ॅ र न ( १ ९ ७ ६ ) य ा ुंन ी य ा ज व ष य ा व र ए क अ भ् य ा स क े ल ा. व ेर् व ेर् ळ य ा प्र ा य ो ज र् क प र र ज स् थ त ीं म ध् य े फ े र फ ा र क र ण् य ा स ा ि ी स ुंघ ा ुं च ा व ा प र क े ल ा आ ज ि आ ज श्र त प र र व त ग क (dependent variable) म् ह ि ि े थ ा ुंब ल ेल् य ा म ो ट ा र च ा ल क ा न े ह ॉ न ग व ा ि व ण् य ा स ा ि ी स ेक ुं द ा ुंच् य ा स ुं ख् य े न स ा र ल ा र् ि ा र ा व े ळ प ा ह ा य च ा ह ो त ा . अ स ा ज व श्व ा स ह ो त ा , क ी ह ॉ ज न ां र् ह ा आ क्र म कत ेच ा स ौ म् य प्र क ा र आ ह े. य ा प्र य ोर्ात र ॅ ज फ क ल ा इ ट ल ा ल व रू न ज ह र व ा झ ा ल् य ा न ुंत र ए क ा स ुं घ ा न े त् य ा ुं च े व ा ह न ह ल व ल े न ा ह ी , त ेव् ह ा १ २ ० उ त्त ी ि ग व ा ह न च ा ल क ा ुंन ा ( प्र य ो र् ा त ी ल स ह भ ा र् ी ) १ ५ स ेक ुं द उ श ी र झ ा ल ा . र ॅ ज फ क ल ा इ ट ल ा ल व रू न ज ह र व ा ह ो ण् य ा प ू व ी स ह भ ा र् ीं न ा ख ा ल ी ल प ैक ी ए क प र र ज स् थ त ी समोर आल ी होत ी – अ) णविो द (Humor) - ए क स ह ा य् य क / स ुंघ ट न ा (assistant/confederate) ज व द ष क ी म ख व ट ा प र र ध ा न क रू न द ो न र् ा ड ् य ा ुंम ध ू न ि ा त ह ो त ा . अ न प ेज क्ष त ज व न ो द ा च ी भ ा व न ा ज न म ा ग ि क र ण् य ा स ा ि ी ह े क े ल े र् ेल े. ब) स म ा ि र्भ ूत ी (Empathy) - ए क स ह ा य् य क / स ुंघ ट न ा ( ह ा ड फ्र ॅ क्ट् च र झ ा ल् य ा व र प र र ध ा न क े ल ेल े) आ ज ि क ब ड ् य ा व ा प रू न द ो न क ा र च् य ा द र म् य ा न र स् त ा ओ ल ा ुंड ल ा . स ह ा य् य क ा ब ि ल स ह ा न भ ू त ी ज न म ा ग ि क र ण् य ा स ा ि ी ह े क े ल े र् ेल े. क) ल ैं ण र् क उ त्त ेज ि ा (Sexual Arousal) – ए क स ह ा य् य क / स ुंघ ट न ा द ो न र् ा ड ् य ा ुंम ध ू न उघड प ो श ा ख घ ा ल ू न ि ा त ो . ह े स ौ म् य ल ैंज र् क उ त्त ेि न ा ज न म ा ग ि क र ण् य ा स ा ि ी क े ल े र् ेल े. ड) ण ि य ंत्र ण (Control)- स ह ा य् य क / स ुंघ ट न े द ो न र् ा ड ् य ा ुंम ध ू न स ा म ा न् य प ि त ी न े च ा ल त ह ो त े. ज त न् ह ी प्र ा य ो ज र् क प र र ज स् थ त ी स म ो र च् य ा थ ा ुंब ल ेल् य ा क ा र च् य ा च ा ल क ा व र र ा र् ा व ल ेल् य ा च ा ल क ा ुंम ध् य े ज व स ुंर् त प्र ज तज क्र य ा ज न म ा ग ि क र त ी ल आ ज ि ज न य ुं त्र ि ज स् थ त ी च् य ा त ल न ेत त् य ा ुंन ा ह ॉ न ग व ा ि व ण् य ा स अ ज ध क व ेळ ल ा र् ेल , अ श ी अ प ेक्ष ा ह ो त ी . ज न क ा ल ा ुंन ी य ा र् ृ ह ी त क ा ल ा प ा ज ि ुं ब ा ज द ल ा . ज त न् ह ी-प्र ाय ोजर्क जस्थ त ीतील चा लक (जवन ोद, स ह ा न भ ू त ी आ ज ि ल ैंज र् क उ त्त ेि न ा ) ह ॉ न ग व ा ि व ण् य ा प ू व ी ब र ा च व ेळ थ ा ुंब ल े. आ प ि स र ज क्ष त प ि े म् ह ि ू श क त ो , क ी र ा र् ज क ुं व ा आ क्र म क त ेश ी ज व स ुंर् त भ ा व न ा उ घ ड प ि े आ क्र म क क ृ त् य े क म ी करत ात. आ प ल् य ा द ैन ुंज द न ि ी व न ा त ह ी अ स ेच ज द स ू न य ेत े. त म च् य ा अ न ेक द ा ल क्ष ा त आ ल े अ स ेल , क ी ि र द ो न व् य क्त ीं म ध् य े ि ो र द ा र भ ा ुंड ि ह ो त अ स ेल , ज् य ा म ळ े ह ळ ू ह ळ ू आ क्र म क त ा व ा ढ ू श क त े, ि र ए ख ा ् ा व् य क्त ी न े च च ेच ा ज व ष य क ा ह ी अ स ुंब ुंज ध त ज व ष य ा व र ब द ल ल ा , त र र ा र् ा च ी प ा त ळ ी ख ा ल ी य ेत े ज क ुं व ा क म ी ह ो ण् य ा च ी श क्ट् य त ा अ स त े म् ह ि ि ेच आ क्र म क त ा ट ा ळ त ा य ेत े. munotes.in

Page 109

आ क्रमक ता : त् य ा च े स्व रूप ,
क ा र ि े आ जि ज न य ुंत्र ि - II
109 स र त ेश ेव ट ी , आ प ि अ स े म् ह ि ू श क त ो , क ी आ प ि अ ुंत ः प्र ेर ि ा ज स ि ा ुंत ा ुंइ त क े अ स ह ा य् य न स त ो ज क ुं व ा आ प ि ज व ज व ध प र र ज स् थत ीं न ा ब ुंध क ब न व त ो . ज व ज व ध त ुंत्र ा ुंच ा व ा प र क रू न आ प ि आक्र मकत ा कम ी करू शक त ो. ६ . ६ स ा र ा ंश (Summary) प्र स् त त प ा ि ा म ध् य े आ प ि च च ा ग क े ल ी , क ी र् ुंड ज र् र ी (bullying) ह ा द ेख ी ल आ क्र म क त ेच ा ए क प्र क ा र आ ह े. ि र् भ र स व ग स ुंस् क ृ त ीं म ध् य े अ न ा द ी क ा ळ ा प ा स ू न त ो प्र च ज ल त आ ह े. र् ुंड ज र् र ी व र् ा ग त ज क ुं व ा क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी अ र् द ी क ट ुं ब ा त ह ी ह ो ऊ श क त े. र् ुंड ज र् र ी श ा र ी र र क आ क्र म क त ा , मान जसक आक्र मकत ा, स ा म ा ज ि क ज क ुं व ा भ ा व ज न क आ क्र म क त ा य ा स् व रू प ा ुंत अ स ू श क त े. इ ुंट र न ेट आ ज ि प्र स ा र-म ा ध् य म ा ुंच ा व ा प र म ो ि ् य ा प्र म ा ि ा त ह ो त अ स ल् य ा न े आ त ा त् य ा व ा त ा व र ि ा त ह ी र् ुंड ज र् र ी घ ड त े . त् य ा ल ा स ुंर् ि क ी य र् ुंड ज र् र ी (cyberbullying) म्हित ात. क ो ि त् य ा ह ी स् व रु प ा त आ ज ि क ो ि त् य ा ह ी व ा त ा व र ि ा त र् ुंड ज र् र ी क े ल् य ा स जपडीत व्यक्ती व र ज व न ा श क ा र ी आ ज ि द ी घ ग क ा ळ ज ट क ि ा र ा प र र ि ा म ह ो ऊ श क त ो . इ त क े च न ा ह ी , त र र् ुंड ज र् र ी क र ि ा ऱ् य ा व र त् य ा च ा ज व प र ी त प र र ि ा म ह ो ऊ श क त ो . र् ुंड ज र् र ी व ैय ज क्त क ज क ुं व ा स ुंद ज भ ग त क ा र ि ा ुंम ळ े ह ो ऊ श क त े. स क ा र ा त् म क र् ो ष्ट अ श ी आ ह े, क ी व े र् व ेर् ळ य ा त ुंत्र ा ुंच ा व ा प र क रू न र् ुंड ज र् र ी क म ी क े ल ी ि ा ऊ श क त े. क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी द ेख ी ल र् ुंड ज र् र ी , ध म क ा व ि े ह ो ऊ श क त े. क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी आ क्र म क त ेच ी क ा र ि े आ ज ि स् व रू प क ा ह ी प्र म ा ि ा त व र् ा ां म ध ी ल र् ुंड ज र् र ी (class room bullying) प ेक्ष ा व ेर् ळ े आ ह े. म ा त्र , क ा म ा च् य ा ज ि क ा ि ी ह ी आ क्र म क त ेच ी प ा त ळ ी क म ी ह ो ऊ श क त े. आ क्र म क त ा क म ी क र ण् य ा स ा ि ी ज क ुं व ा ज न य ुंज त्र त क र ण् य ा स ा ि ी व ा प र ल ी ि ा ि ा र ी क ा ह ी त ुंत्र े म् ह ि ि े ज श क्ष ा (punishment), स्व-जन य म न (self-regulation), भ ा व ज व र े च न (catharsis) आजि आ क्र म क त ेश ी ज वस ुंर् त ज व च ा र प्र व ृ त्त क र ि े ह ो य . त म च ी प्र र् त ी त प ा स ा (Check Your Progress): • आक्र मकत ा कमी करण्यास ािी जशक्ष ा (punishment) आजि स् व-जन य मन (self-regulation) य ाव र त पशीलवा र न ोंद जलहा. • आ क्र म क त ा क म ी क र ण् य ा स ा ि ी भ ा व ज व र े च न (catharsis) , ज व स ुंर् त ज व च ा र आ ज ि भावना प्र व ृ त्त क र ण् य ा व र त प श ी ल व ा र न ों द ज ल ह ा . ६.७ प्रश्न १. र् ुंड ज र् र ी (bullying) म् ह ि ि े क ा य? स ुंर् ि क ी य र् ुंड ज र् र ी च े (cyberbullying) त प श ी ल व ा र व ि ग न क र ा . २. र् ुंड ज र् र ी च े स् व रू प , त् य ा च े प र र ि ा म आ ज ि त ी क श ी क म ी क र त ा य ेई ल ह े स् प ष्ट क र ा . ३. कामाच्य ा जिक ाि ी आ क्र म क त ेव र त प श ी ल व ा र न ों द ज ल ह ा . ४. आ क्र म क त ेम ध् य े भ ा व न ा ुं च् य ा भ ू ज म क े व र त प श ी ल व ा र ट ी प ज ल ह ा . munotes.in

Page 110

सा म ा जि क म ानस शा स्त्र
110 ५. जशक्ष ा (punishment) आजि स् व-जन य मन (self-regulation) वा परून आक्र मकत ा क श ी र ो ख ल ी ि ा ऊ श क त े, स् प ष्ट क र ा . ६. भ ा व ज व र े च न ा च ा (catharsis) व ा प र क रू न ज व स ुंर् त ज व च ा र आ ज ि भ ा व न ा ुंन ा प्र व ृत्त क रू न आ क्र म क त ा क श ी र ो ख ल ी ि ा ऊ श क त े, स् प ष्ट क र ा . ६ . ८ स ं द र्भ ग १. Branscombe, N. R. &Baron, R. A., Adapted by Preeti Kapur (2017). Social Psychology. (14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian reprint 2017 २. Myers, D. G., Sahajpal, P., N Behera, P. (2017). Social psychology (10th ed.). McGraw Hill Education.  munotes.in

Page 111

111 ७ समाजाभिमुख वर्तन: इर्राांना मदर् करणे: I घटक रचना ७.० उद्दिष्टे ७.१ प्रस्तावना ७.२ समाजाद्दिमुख वततनासाठी प्रेरके ७.२.१ सहानुिूती- परद्दहतवृत्ती ७.२.२ नकारात्मक-मन:द्दस्ितीतून सुटका ७.२.३ तदनुिुद्दतक आनंद ७.२.४ स्पर्ातत्मक परद्दहतवाद ७.२.५ आप्त द्दनवड द्दसद्ांत ७.२.६ संरक्षणात्मक मदत ७.३ सारांश ७.४ प्रश्न ७.५ संदित ७.० उभिष्टे हा घटक वाचल्यानंतर तुम्हाला समजेल - • समाजाद्दिमुख वततनाची संकल्पना • समाजाद्दिमुख वततनाचा शारीररक पैलू • लोक का मदत करतात - समाजाद्दिमुख वततनाचची प्रेरके? ७.१ प्रस्र्ावना या घटकात आपण समाजाद्दिमुख वततनाबिल अभ्यास करणारआहोत. अगदी सोप्या िाषेत सांगायचे झाले तर, समाजाद्दिमुख वततन म्हणजे इतरांना मदत करणे होय. समाजाद्दिमुख वततन द्दवषयाची प्रत्यक्ष सुरुवात करण्याआर्ी ज्यातून आपण सवतजण गेलो असे काही दैनंद्ददन अनुिव आठवून पाहूया. उदा- आठवून पहा, तुम्ही अशी पररद्दस्िती अनुिवली आहे का की द्दजिे बसस्टॉपवर िांबले असताना एखादी अनोळखी व्यक्ती येऊन तुम्हाला एखाद्या द्दवद्दशष्ट द्दवचारते की कोणती बस एखाद्या द्दवद्दशष्ट द्दठकाणी (उदा. कद्दलना कॅम्पस) जाईल आद्दण तुम्ही ती माद्दहती अनोळखी व्यक्तीला द्ददली आहे, द्दकंवा तुम्ही बँकेत गेला आहात आद्दण एक अनोळखी व्यक्ती तुम्हाला एका द्दमद्दनटासाठी पेन मागते आहे, आद्दण तुम्ही त्या व्यक्तीस पेन द्ददला आहे. असेही कर्ी घडले असेल तुम्ही द्दजिे उिे होता त्या बसस्टॉपजवळ रस्ता अपघात होतो, तुम्हाला त्या व्यक्तीची काळजी वाटत होती का, त्या व्यक्तीच्या मदतीसाठी munotes.in

Page 112

सामाद्दजक मानसशास्त्र
112 आजूबाजूच्या लोकांनी अपघातस्िळाकडे र्ाव घेतल्याचे तुम्हाला पद्दहले का? तुम्हीही तुमची बस चुकवून त्या अपघातग्रस्ताला मदत करायला गेलात का? काही द्ददवसांपूवी तुम्ही ऐकले होते की, तुमच्या पररसरातील एक म्हातारी बाई आजारी पडली आहे आद्दण द्दतची काळजी घेणारे कोणीही नाही, तुम्हाला द्दतची काळजी वाटली का? जर तुमचं उत्तर या सवत पररद्दस्ितीला होकारािी असेल, तर तुम्ही समाजाद्दिमुख वततनात गुंतलेले आहात असे समजा. समाजाद्दिमुख वततन म्हणजे "मदत करणे, सांत्वन देणे, सहिागी होणे आद्दण सहकायत करणे यासारख्या स्वत:च्या वततनाव्यद्दतररक्त एक द्दकंवा अद्दर्क लोकांना फायदा करून देण्याच्या उिेशाने केलेल्या कृतीं होय"- डॅद्दनयल सी. बॅटसन. दुस-या शबदांत सांगायचे झाले तर, समाजाद्दिमुख वततनात केवळ इतरांना केवळ मदत करणे नव्हे, तर गुप्तपणे मदत करणे हे समाद्दवष्ट आहे. म्हणजे, जरी तुम्हाला दुस-या व्यक्तीच्या द्दकंवा लोकांच्या समूहाच्या कल्याण, सुरद्दक्षतता, िावना, इ.ची काळजी वाटत असली, तरी ते समाजाद्दिमुख वततन असते. परंतु या स्पष्टीकरणावर एक आक्षेप आहे. जर ते ऐद्दच्िक असेल, त्यामागे कोणताही स्वािी हेतू नसेल द्दकंवा व्यावसाद्दयक जबाबदारीने व्यक्ती प्रेररत झाली नसेल तरच ते समाजाद्दिमुख वततन म्हणता येईल. आणखी दुस-या शबदांत सांगायचे तर, एखाद्या व्यावसाद्दयकाने कततव्य बजावताना एखाद्या व्यक्तीला मदत केली, तर ती समाजाद्दिमुख वततन मानले जाणार नाही. उदा. रुग्णालयात रुग्णाला चालण्यास द्दकंवा अंिरुणावर बसण्यास मदत करणारी पररचाररका समाजाद्दिमुख वततन करते असे म्हणता येणार नाही. द्दशवाय, र्मातदाय संस्िांव्यद्दतररक्त इतर कोणत्याही संस्िेला द्ददलेली मदत समाजाद्दिमुख वततन म्हणून पात्र ठरणार नाही. जर एखाद्या व्यक्तीने कोणत्याही र्मातदाय संस्िेला पाद्दठंबा द्ददला, तर ते वततन समाजाद्दिमुख वततन मानले जाते. कारण, अशा पाद्दठंबयाचा अित असा आहे की मदतकतात द्ददलेल्या मदतीची कायतक्षमता वाढद्दवण्यासाठी एक सार्न म्हणून वापर करतो. उदा., पंतप्रर्ान मदत द्दनर्ीला देणगी द्ददलेली रक्कम ही एक समाजाद्दिमुख वततन आहे, जर वैयद्दक्तक करांमध्ये बचत करण्यासाठी देणगी द्ददली जात नसेल तर त्यास समाजाद्दिमुख वततन म्हणता येणार नाही. आपल्या समाजात समाजाद्दिमुख वततन खूप सवतसामान्य आहे. अशी अनेक उदाहरणे सांगता येतील द्दजिे लोकांनी स्वतःचा जीव र्ोक्यात घालून इतरांना मदत केली आहे. उदा. केरळमर्ील मद्दच्िमारांनी 2018 मध्ये स्वत: चा जीव गमावण्याचा र्ोका असूनही असामान्य महापूराच्या वेळी अनेक लोकांचे प्राण वाचवले. मदतीच्या अशा वीरकृत्यांना 'परद्दहतवृत्ती' असे म्हणतात. दुस-या शबदांत सांगायचे तर, समाजाद्दिमुख वततन हे मदत करणारे आद्दण मदत स्वीकारणारे या दोघांनाही फायदा द्दमळवून देणारे आहे. तर परद्दहतवृत्ती ही एक अश्या प्रकारची समाजोपयोगी वततनशैली आहे ज्याचा मदतद्दनसासाठी खचत येतो आद्दण मदत घेणाऱ्याला त्याचा फायदा होतो. बॅटसन (१९९८) यांनी परद्दहतवृत्तीची व्याख्या एका प्रेरक अवस्िेची पातळी आद्दण दुस-या व्यक्तीचे कल्याण वाढद्दवण्याचे अंद्दतम ध्येय अशी केली आहे. आता आणखी एक उदाहरण घेऊ, मे 2019 मध्ये टी.व्ही.मध्ये एक बातमी आली होती की सुरतमर्ील एका चार मजली इमारतीच्या वरच्या मजल्यावर असलेल्या कोद्दचंग क्लासमध्ये आग लागली होती. स्वत:ला वाचवण्याच्या प्रयत्नात लहान मुलांचे द्दव्हद्दडओ बनवून, त्यांच्या munotes.in

Page 113

समाजाद्दिमुख वततन:
इतरांना मदत करणे: I
113 मृत्यूच्या दाढेत उडी न मारणारे अनेक बघे द्दतिे नुसते उिे होते. बघणाऱ्यांपैकी कोणीही, या मुलांना वाचवण्याच्या मागातचा द्दवचार केला नाही. या घटनांवरून प्रश्न द्दनमातण होतो तो म्हणजे लोक मदत का करतात द्दकंवा लोक मदत का करत नाहीत? या प्रश्नांची उत्तरे देण्यासाठी मानसशास्त्रात अनेक अभ्यास करण्यात आले आहेत. मदतीच्या वागणुकीला चालना देणारे काही हेतू आत्ता आपण पाहूया. ७.२ समाजाभिमुख वर्तणुकीची प्रेरके: Motives for Pro-scocial Behavior संशोर्न अभ्यासानुसार असे द्ददसून आले आहे की, केवळ एक घटक नाही तर द्दवद्दवर् वैयद्दक्तक आद्दण पररद्दस्ितीजन्य घटक मदत करावी की नाही हे ठरद्दवण्यासाठी आद्दण जर आपण मदत करण्याचा द्दनणतय घेतला तर आपण द्दकती मदत देणार यासाठी आपल्यावर प्रिाव पाडतात. ७.२.१ सहानुिूर्ी - परोपकार: इर्राांना मदर् करणे चाांगले वाटर्े Empathy -Altruism: It Feels Good to Help Other समाजाद्दिमुख वततन होण्यास कारणीिूत घटकांपैकी एक घटक म्हणजे 'तदनुिूती' होय. अगदी सोप्या िाषेत सांगायचं झाले तर तदनुिूती म्हणजे इतर लोकांच्या िावना समजून घेण्याची द्दकंवा त्यांची जाणीव करून देण्याची क्षमता होय. मररयम वेबस्टर शबदकोशानुसार, तदनुिूती म्हणजे िावना, द्दवचार आद्दण अनुिव पूणतपणे वस्तुद्दनष्ठपणे, स्पष्टपणे न सांगता, िूतकाळातील द्दकंवा वततमानातील िावना, द्दवचार आद्दण अनुिवांबिल संवेदनशील असणे आद्दण अद्दनद्दितपणे अनुिवण घेणे होय. दुस-या शबदांत सांगायचं झाले, तर दुस-या माणसाच्या दृद्दष्टकोनातून पररद्दस्िती समजून घेणे होय. तदनुिूती असलेली एखादी व्यक्ती दुस-या व्यक्तीच्या अस्वस्िता द्दकंवा अद्दप्रय िावनांचा अनुिव घेऊ शकते आद्दण त्याच्या बदल्यात कोणत्याही गोष्टीची अपेक्षा न करता त्या अस्वस्ितेपासून द्दकंवा अद्दप्रयतेपासून मुक्त होण्यास मदत करू इद्दच्िते. तदनुिूती ही सहानुिूतीपेक्षा वेगळी असते. तदनुिूती म्हणजे जेव्हा तुम्ही स्वत:ला दुस-या व्यक्तीच्या जागी ठेवू शकता आद्दण त्या व्यक्तीबिल तुम्हाला जे काही माहीत आहे, त्याच्या आर्ारे त्या व्यक्तीला कसं वाटत असेल याची कल्पना करू शकता. अशा प्रकारे, सहानुिूतीमध्ये प्रक्षेपणाचा समावेश आहे. दुसरीकडे, सहानुिूतीचा अित स्वत: ला त्यांच्या जागी न ठेवता इतरांची अस्वस्िता द्दकंवा वेदना समजून घेणे होय. दुस-या शबदांत सांगायचं झालं, तर सहानुिूती म्हणजे एखाद्याबिलची 'िावना' तर तदनुिूती म्हणजे कल्पनेच्या वापरातून मदतीची गरज असलेल्या व्यक्तीशी 'िावना' व्यक्त करणे होय. बॅट्सन आद्दण इतर (१९८१) यांनी ' तदनुिूती-परद्दहतवृत्ती गृहीतक' ही संकल्पना मांडली. त्यांनी असे सुचवले की, जरी लोक द्दवद्दवर् हेतूंमुळे मदत करत असले तरी त्यांचे काही समाजोपयोगी वततन पूणतपणे तदनुिूतीने प्रेररत होते, त्यामुळे त्यांना मदत करण्याची इच्िा munotes.in

Page 114

सामाद्दजक मानसशास्त्र
114 जागृत होते. जेंव्हा तदनुिूती करुणेच्या रूपात असेल तेंव्हा मदत करण्याची इच्िा इतकी तीव्र असू शकते की एखादी व्यक्ती मदत कायत द्दकतीही अद्दप्रय द्दकंवा जीवघेणे असले तरीही मदत करेल. डॅद्दनयल गोलमन आद्दण पॉल एकमन यांचा असा द्दवश्वास आहे की तदनुिूतीचे तीन वेगवेगळे प्रकार आहेत, उदा. १. िावभनक र्दनुिूर्ी: Emotional Empathy: यास िावद्दनक तदनुिूती म्हणून ओळखले जाते. दुसऱ्या व्यक्तीच्या िावना समजून घेण्याच्या क्षमतेचा यामध्ये समावेश होतो. िावद्दनक तदनुिूती इतरांशी िावद्दनक संबंर् द्दनमातण करण्यास मदत करते. 2. बोधात्मक र्दनुिूर्ी Cognitive empathy: बोर्ात्मक तदनुिूती यास सहिावनापूणत अचूकता देखील म्हणतात. दुस-या व्यक्तीचे द्दवचार आद्दण िावना अचूकपणे समजून घेण्याची द्दकंवा माणसाला नेमके कसे वाटते आद्दण तो काय द्दवचार करत असेल हे जाणून घेण्याची क्षमता म्हणजे बोर्ात्मक तदनुिूती होय. ग्लीसन आद्दण इतर. (२००९) यांनी यास "दररोजचे मन-वाचनाचे" कौशल्य म्हणून संबोर्ले. त्यांचा असा द्दवश्वास होता की, उच्च बोर्ात्मक तदनुिूती कौशल्य असलेल्या द्दकशोरावस्िेतील मुला-मुलींचे इतरांशी चांगले संबंर् असतात आद्दण त्यांचे चांगले सामाद्दजक समायोजन चांगले असते. पररणामी, त्यांचे अद्दर्क द्दमत्र असतात, ते समवयस्कांमध्ये अद्दर्क लोकद्दप्रय असतात, त्यांची चांगल्या दजातची मैत्री असते आद्दण ते गुंडद्दगरी द्दकंवा सामाद्दजक बद्दहष्काराचे बळी पडण्याची शक्यता कमी असते. सहिावनापूणत अचूकता आद्दण सामाद्दजक समायोजन यांच्यातील संबंर् जाणून घेण्यासाठी त्यांनी एक प्रयोग केला. या प्रयोगात सहिागी झालेल्या द्दवद्यार्थयाांना एका द्दशक्षकांशी संिाषण केल्याच्या टेप्स दाखद्दवण्यात आल्या. द्दवद्दशष्ट वेळी टेप िांबद्दवण्यात आली आद्दण सहिागींना टेपमर्ील द्दवद्यािी आद्दण द्दशक्षक काय द्दवचार करीत आहेत द्दकंवा त्यांना काय वाटते हे द्दलद्दहण्यास सांगण्यात आले. टेप्समर्ील लोक खरोखर काय द्दवचार करत होते द्दकंवा काय वाटत होते याच्याशी त्यांच्या लेखी प्रद्दतसादांची तुलना करून सहिावनापूणत अचूकता मोजली गेली. त्यावेळी असे आढळले आहे की, उच्च सहिावनापूणत अचूकता असलेल्या सहिागींमध्ये चांगले सामाद्दजक समायोजन होते. यावरून हे स्पष्टपणे द्ददसून आले की, इतरांच्या द्दवचारांना व िावनांना समजून घेण्याच्या त्यांच्या क्षमतेमुळे इतरांशी चांगले संबंर् प्रस्िाद्दपत झाले. तिाद्दप, इतरांशी चांगले संबंर् प्रस्िाद्दपत करण्यासाठी केवळ उच्च सहिावनापूणत अचूकता जबाबदार होती असे आपण द्दनद्दितपणे म्हणू शकत नाही. अशी शक्यता आहे की जे लोक इतरांशी चांगले वागतात त्यांचे इतर अनेक लोकांशी सुखद आद्दण समार्ानकारक संवाद होतात आद्दण यामुळे ते अद्दर्क सहानुिूतीशील बनतात. 3. करुणामय र्दनुिूर्ी Compassionate Empathy: करुणामय तदनुिूती यास सहिावनापूणत द्दचंता असेही म्हणतात. हे केवळ समोरच्या व्यक्तीला कसे वाटत आहे हे समजून घेणेच नव्हे तर इतर व्यक्तीच्या कल्याणाबिल काळजीची िावना देखील दशतवते. दयाळू तदनुिूती खरोखरच एखाद्या व्यक्तीस इतर व्यक्तीचे कल्याण सुर्ारण्यास मदत करण्यासाठी प्रत्यक्षात काहीतरी करण्यास प्रवृत्त करते. त्यासाठी munotes.in

Page 115

समाजाद्दिमुख वततन:
इतरांना मदत करणे: I
115 िावद्दनक तदनुिूती व बोर्ात्मक तदनुिूती या दोन प्रकारच्या तदनुिूतीपेक्षा जास्त वेळ आद्दण प्रयत्न खचत करणे आवश्यक आहे. वरील द्दतन्ही प्रकारच्या तदनुिूती एकद्दत्रतपणे कायत करतात आद्दण समाजाद्दिमुख वततनाच्या द्दवद्दवर् पैलूंना चालना देतात. उदाहरणाित, समजा तुमचा एखादा द्दमत्र परीक्षेत नापास झाला. एखाद्या व्यक्तीला परीक्षेत नापास होणं म्हणजे काय, त्याचा त्याच्या िद्दवष्यातील योजनांवर काय पररणाम होईल, तुमच्या द्दमत्राला नेमकं कसं वाटत असेल, हे तुम्ही समजू शकता. हा बोर्ात्मक तदनुिूतीचा एक िाग आहे. तुम्हाला त्याच्याबिल वाईट वाटेल, िूतकाळात जेव्हा तुम्ही स्वत: अपयशाचा अनुिव घेतला होता, तेव्हा तुम्हाला कसे वाटले होते हे आठवून तुम्ही त्याच्याबिल तदनुिूती दाखवाल द्दकंवा जर तुम्ही स्वत: अपयशाचा अनुिव कर्ीच घेतला नसेल, तर एखादी व्यक्ती अपयशी ठरल्यावर तुम्हाला कसे वाटते याची तुम्ही कल्पना करू शकता हा िावद्दनक तदनुिूतीचा िाग आहे आद्दण शेवटी, दयाळू तदनुिूती मदत करण्याच्या कृतीस चालना देते. आपल्याला द्दचंता वाटते आद्दण आपल्या द्दमत्रावरील अपयशाचा प्रिाव कमी करायचा आहे. म्हणून, आपण आपल्या द्दमत्राला द्दवचारू शकता की, मी तुला मदत करण्यासाठी काय करू शकतो आद्दण जर तो म्हणाला की मी परीक्षेसाठी खूप मेहनत घेतली असली तरी मी अयशस्वी का झालो हे मला माद्दहत नाही, तर आपण त्याच्याशी आपले स्वतःचे अभ्यास तंत्र देवू करून द्दकंवा परीक्षेसाठी दररोज त्याचा अभ्यास करून त्याला मदत करण्याचा द्दनणतय घ्याल, त्याला त्या परीक्षेशी संबंद्दर्त आपले स्वतःचे अभ्यास साद्दहत्य, नोट्स इ. द्याल. • चेर्ापेशी प्रभर्भबांब: जैभवक Mirror Neurons: A Biological द्दनसगातने तदनुिूती अनुिवण्यासाठी आपल्या मेंदूला जोडले आहे की नाही हे जाणून घेण्यात मानसशास्त्रज्ांना रस होता. खरे तर याचे उत्तर होय असे आहे. संशोर्न अभ्यासानुसार असे द्ददसून आले आहे की, आपल्या मेंदूची काही द्दवद्दशष्ट क्षेत्रे आहेत, ज्याला प्रद्दतद्दबंब चेतापेशी असे म्हणतात. जेव्हा जेव्हा आपण स्वत: एखाद्या िावनेचा अनुिव घेतो द्दकंवा इतरांना त्यांच्या चेहऱ्यावरील हाविावांद्वारे िावना व्यक्त करताना पाहतो तेव्हा मेंदू सद्दिय होतो. दुस-या शबदांत सांगायचे झाले तर, हे प्रद्दतद्दबंब चेतापेशी आपल्या मेंदूतील "स्माटत पेशी" असतात ज्या आपल्याला इतरांच्या कृती, हेतू आद्दण िावना समजून घेण्याची अनुमती देतात. आपण द्दकंवा इतर लोक आनंदासारख्या सकारात्मक िावना द्दकंवा िीती, राग द्दकंवा दु:ख यासारख्या नकारात्मक िावनांचा अनुिव घेत आहोत की नाही याची पवात न करता या चेतापेशी उजात देतात. उदाहरणाित, जेव्हा आपण एखाद्याला दु:खी होताना पाहतो, तेव्हा आपल्या प्रद्दतद्दबंबातील चेतापेशी उजात द्दनमातण करतात आद्दण त्यामुळे आपणही त्याच दु:खाचा अनुिव घेऊ शकतो आद्दण तदनुिूती अनुिवू शकतो. अशा प्रकारे, चेतापेशी प्रद्दतद्दबंब आपल्याला इतरांशी तदनुिूती दाखवण्यास सक्षम करतात. उदा., फीफर आद्दण इतर (2007) यांना स्वत:ची नोंदवलेली तदनुिूती आद्दण मेंदूच्या प्रद्दतद्दबंब चेतापेशी िागातील घडामोडी यांच्यात परस्परसंबंर् आढळला. त्यांच्या अभ्यासानुसार असे द्ददसून आले आहे की, एखाद्या व्यक्तीने अनुिवलेल्या तदनुिूतीची पातळी त्याच्या / द्दतच्या प्रद्दतद्दबंबाच्या चेतापेशीमर्ील द्दियाशीलतेच्या पातळीशी सकारात्मकपणे munotes.in

Page 116

सामाद्दजक मानसशास्त्र
116 संबंद्दर्त होती. जेंव्हा वेदनेने ग्रस्त असलेल्या दुसऱ्या व्यक्तीचे द्दनरीक्षण करताना, एखादी व्यक्ती अद्दर्क सहिावनापूणत होती, तेंव्हा त्याच्या / द्दतच्या प्रद्दतद्दबंबाच्या चेतापेशी क्षेत्रातील द्दियाशीलता जास्त होते. तिाद्दप, स्व-केंद्दित द्दवकृती असलेल्या मुलांमध्ये िाषा द्दशकण्याची, नक्कल करण्याची आद्दण इतरांच्या अचूकतेतून द्दशकण्याची द्दकंवा त्यांचे हेतू समजून घेण्याची द्दकंवा इतरांच्या वेदनांबिल सहानुिूती बाळगण्याची, सामाद्दजक संवाद आद्दण सामाद्दजक संप्रेषण करण्याची क्षमता खूप कमी असते. अशा मुलांना प्रद्दतद्दबंब चेतापेशीची कमी द्दियाशीलता द्दकंवा अकायतक्षम प्रद्दतद्दबंब चेतापेशी द्दसस्टमचा त्रास होतो की नाही याबिल मानसशास्त्रज्ांना आियत वाटले. तिाद्दप, अशा अभ्यासाचे द्दनष्कषत पूणतपणे सुसंगत नसले तरी, असे आढळले आहे की अशा मुलांच्या प्रद्दतद्दबंब चेतापेशीमध्ये सामाद्दजक संवाद सार्ताना कमी द्दियाशीलता होते. त्यामुळे त्याच्यात इतरांबिल कमी तदनुिूती असते. माँटगोमेरी आद्दण इतर (२००९) यांनी प्रद्दतद्दबंब चेतापेशी तदनुिूतीशी सकारात्मकपणे जोडलेले असतात यास समितन द्ददले आहे. त्यांनी त्यांच्या द्दनरीक्षणाचा अहवाल असा द्ददला की, जेव्हा व्यक्ती इतरांच्या िावनांनी िरलेल्या चेहऱ्यावरील हाविाव पाहतात तेव्हा प्रद्दतद्दबंब चेतापेशी सद्दिय होतात परंतु जेव्हा व्यक्ती चघळणे द्दकंवा द्दशंकण्यासारख्या िावनांशी संबंद्दर्त नसलेल्या चेहऱ्यावरील हालचाली पाहतात तेव्हा कोणतीही द्दिया द्ददसून येत नाही. त्यांच्या संशोर्नाने पुढे हे द्दसद् केले की, प्रद्दतद्दबंब चेतापेशी इतरांच्या िावद्दनक अनुिवांशी संबंद्दर्त आहेत आद्दण अशा प्रकारे तदनुिूतीशी संबंद्दर्त आहेत. मानसशास्त्रज्ांना आियत वाटते की, तदनुिूती केवळ जन्मजात आहे की प्रद्दशक्षणाद्वारे ती द्दशकद्दवली जाऊ शकते द्दकंवा वाढवता येते. अनेक अभ्यासातून असे द्ददसून आले आहे की, प्रद्दशक्षणाद्वारे तदनुिूती द्दशकद्दवली जाऊ शकते द्दकंवा वाढवता येते. एखादी व्यक्ती सरावाने दयाळू होण्यास द्दशकू शकते. वेंग आद्दण इतर यांना (२०१३) मध्ये असे द्ददसून आले आहे की, एखादी व्यक्ती सहिावनापूणत / दयाळूपणे वागण्याची प्रिा म्हणून, त्याच्या प्रद्दतद्दबंब चेतापेशी क्षेत्रामध्ये वाढीव द्दियाशीलता द्ददसून येते. अशा प्रकारे, संशोर्नात असे सूद्दचत केले गेले आहे की, आपल्या सहिावनापूणत क्षमता दोन्ही आहेत, अनुवांद्दशकदृष्ट्या प्रद्दतद्दबंब चेतापेशी वारसा हक्काने प्राप्त झाल्या आहेत तसेच त्या द्दशकल्या आहेत. उदाहरणाित, िझनॅररक (२०१२) यांचा असा द्दवश्वास होता की, तदनुिूती हे असे कौशल्य आहे जे आपल्या आयुष्यिर जोपासले जाऊ शकते आद्दण सामाद्दजक पररवततनासाठी एक मूलगामी शक्ती म्हणून वापरले जाऊ शकते. डेसीटी अँड योडर (२०१५) यांनी असे सुचवले आहे की, अनुिव परस्परांना देणे, मानद्दसकता आद्दण करुणा यासारख्या हस्तक्षेपांमुळे तदनुिूती द्दवकद्दसत करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते. शेवटी, झाकी (२०१४) यांनी असा द्दनष्कषत काढला की. तदनुिूती वाढद्दवली जाऊ शकते द्दकंवा कमी केली जाऊ शकते. उदा. तदनुिूती वाढण्यास मदत करणारे काही घटक सकारात्मक पररणाम, इतरांशी संबंर् जोडण्याची इच्िा, इतरांना आवडण्याची munotes.in

Page 117

समाजाद्दिमुख वततन:
इतरांना मदत करणे: I
117 इच्िा आद्दण एखाद्या द्दवद्दशष्ट पररद्दस्ितीसाठी योग्य द्दकंवा योग्य गोष्टी करून त्यांना चांगले द्ददसण्याची इच्िा. तदनुिूती कमी करू शकणारे घटक म्हणजे तदनुिूतीचा अनुिव घेण्याची आद्दण इतरांचे दु:ख अनुिव घेण्यासाठी खूप वेदनादायक असू शकणे होय. शेवटी, आपण असे म्हणू शकतो की, तदनुिूती ही स्वयंचद्दलत प्रद्दतद्दिया नाही. हे घडेल की नाही, आद्दण जर ते घडले तर कोणत्या प्रकारची तदनुिूती येईल हे काही द्दवद्दशष्ट घटकांवर अवलंबून असते. तिाद्दप, हे अर्ोरेद्दखत करणे आवश्यक आहे की, सवत प्रकारचे यशस्वी सामाद्दजक संबंर् तयार करण्यासाठी तदनुिूती खूप महत्वाची असते आद्दण तदनुिूतीच्या अिावामुळे असामाद्दजक व्यद्दक्तमत्त्व द्दवकृती आद्दण स्वरती व्यद्दक्तमत्त्व द्दवकृती होऊ शकतो. र्ुमची प्रगर्ी र्पासा: १. समाजाद्दिमुख वततन म्हणजे काय? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. समाजाद्दिमुख वततन आद्दण परद्दहतवृत्ती यामध्ये काय फरक आहे? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ३. तदनुिूती परद्दहत वततनाला आपण कशा प्रकारे चालना देऊ शकते? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ४. तुम्हाला असे वाटते का, की आपला मेंदू समाजाद्दिमुख वततनासाठी जोडला आहे? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ munotes.in

Page 118

सामाद्दजक मानसशास्त्र
118 ७.२.२ नकारात्मक मनभस्िर्ीर्ून सुटका: मदर् केल्याने अभप्रय िावना कमी होऊ शकर्ार् Negative State Relief: Helping Can Reduce Unpleasant feelings वरील द्दववेचनात आपण हे द्दशकलो की, लोक इतरांना मदत करतात कारण त्यांना मदतीची गरज असलेल्या व्यक्तीच्या िावना समजतात (तदनुिूतीची अचूकता), त्या िावना (िावद्दनक तदनुिूती) परस्परांकडे वगत करतात आद्दण त्या व्यक्तीच्या कल्याणाची (तदनुिूतीक द्दचंता) काळजी घेतात. परंतु, मानसशास्त्रज् सूद्दचत करतात की, तदनुिूतीव्यद्दतररक्त, इतर घटक देखील असू शकतात जे मदत करण्याच्या वततनास त्वररत प्रेररत करू शकतात. उदाहरणाित, मदतनीसाने अनुिवलेल्या िावना द्दकंवा मनःद्दस्िती देखील एखादी व्यक्ती मदत करेल की नाही हे ठरद्दवण्यात महत्त्वपूणत िूद्दमका बजावतात. आनंदी मनःद्दस्ितीत द्दकंवा सकारात्मक िावनांचा अनुिव घेणारे लोक दुःखी मनःद्दस्ितीत असलेल्या लोकांपेक्षा अद्दर्क मदत करतील असे मानणे अगदी स्वािाद्दवक आहे. द्दसयालद्ददनी यांनी नकारात्मक मनद्दस्ितीतून सुटका प्रारूप मांडले. त्यामध्ये, त्यांनी असे म्हटले आहे की, काही द्दवद्दशष्ट पररद्दस्ितीत, लोक स्वािातसाठी इतरांना मदत करतात, ते इतरांना त्यांच्या स्वत:च्या दु:खद िावना दूर करण्यास मदत करतात. जेव्हा एखादी व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीचे नुकसान झाल्याचे द्दकंवा मदतीची गरज असल्याचे द्दनरीक्षण करते, तेव्हा ती स्वतःच ही नकारात्मक िावना कमी करण्यासाठी अंतगतत प्रचोदना प्रेररत करते. लोकांमध्ये स्वत:च्या नकारात्मक मनःद्दस्िती द्दकंवा िावना कमी करण्यासाठी एक अंगिूत प्रचोदना असते. दुसरी व्यक्ती संकटात सापडली आहे हे पाहून द्दकंवा जाणून घेतल्याने आपल्याला वाईट वाटते. खरे तर व्यद्दित व्यक्तींना मदत करून स्वताच्या दु:खद िावनेतून मुक्त होण्यासाठी आपण स्वत:ला मदत करीत असतो. तिाद्दप, नकारात्मक द्दस्ितीपासून मुक्त होण्याचा दुसरा कोणताही मागत नाही असे आपल्याला वाटत असेल तरच आपण इतरांना मदत करतो आद्दण आपला द्दवश्वास असतो की इतरांना मदत केल्याने आपल्याला नकारात्मक द्दस्ितीपासून मुक्त होण्याची मुिा द्दमळेल. हे प्रारूप असे सूद्दचत करते की, नकारात्मक िावनांच्या स्त्रोताची पवात न करता वैयद्दक्तक त्रास कमी करण्यासाठी मदत करणारे वततन घडते. संिाव्य मदतनीसाच्या नकारात्मक िावना या आणीबाणीच्या द्दस्ितीकडे पाहून (उदा. एखाद्याला रक्तबंबाळ झालेल्या आद्दण अपघातामुळे िरपूर मोबदला द्दमळाल्याचे पाहून) द्दकंवा इतर एखाद्या आर्ीच्या घटनेमुळे (उदा. परीक्षेत नापास होणे) जागृत होऊ शकतात. खालील दोन बाबींमुळे मदतीचे वततन घडते, १. दुसऱ्या व्यक्तीस मदत करणे फायदेशीर आहे. २. त्या व्यक्तीचा ठाम द्दवश्वास आहे की मदत केल्याने त्याची नकारात्मक िावद्दनक द्दस्िती कमी होईल. munotes.in

Page 119

समाजाद्दिमुख वततन:
इतरांना मदत करणे: I
119 ७.२.३ र्दनुिूभर्क आनांद: इर्राांना मदर् करून चाांगले वाटर्े Empathic Joy: Feeling Good by Helping Others तदनुिूद्दतक आनंद प्रारूप नकारात्मक मनद्दस्ितीतून सुटका प्रारुपाच्या अगदी द्दवरुद् आहे. त्यामध्ये असे म्हटले आहे की, व्यक्ती मदत करते कारण व्यक्ती जेंव्हा दुसऱ्या व्यक्तीस मदत करते तेंव्हा इतर व्यक्तीकडून सकारात्मक प्रद्दतद्दिया द्दनमातण होतात आद्दण यामुळे मदतकत्यातमध्ये सकारात्मक िावना द्दनमातण होतात. दुस-या शबदांत सांगायचे झाले तर, त्याच्या कृतींमुळे दुस-या माणसाच्या आयुष्यात सकारात्मक बदल घडवून आणला जातो आद्दण त्या व्यक्तीला आनंदी बनवलं जाते, हे माहीत असल्यामुळे मदतनीसाला आनंद होतो. तदनुिूती म्हणजे केवळ दुस-या माणसाचं दु:ख अनुिवणे नव्हे, तर दुस-या कोणाचा तरी आनंद अनुिवणे हेही असते. द्दवशेषत: जर त्याच्या कृतीमुळे तो आनंद झाला असेल तर मदतनीसाला आनंद होईल. अिातत, एखाद्या व्यक्तीने हे जाणून घेणे महत्वाचे आहे की, त्याच्या कृतीमुळे पीद्दडतेवर खरोखरच सकारात्मक पररणाम झाला आहे. तदनुिूद्दतक आनंद अनुिवण्यासाठी, मदतनीसाला त्याच्या कृतींचा अद्दिप्राय द्दमळणे आवश्यक आहे. तदनुिूद्दतक आनंद अनुिवण्यात अद्दिप्रायाची िूद्दमका पडताळण्यासाठी द्दस्मि, कीद्दटंग आद्दण स्टोटलॅंड (१९८९) यांनी एक अभ्यास केला. प्रयोगामध्ये सवत सहिागी मद्दहला होत्या. त्यांना एक द्दव्हद्दडओ दाखवण्यात आला होता, त्यामध्ये एक द्दवद्याद्दितनी संकटात असल्याचे दाखवण्यात आले होते. ती म्हणत होती की मी कॉलेज सोडणार कारण द्दतला एकटे आद्दण व्यद्दित वाटत आहे. अध्यात सहिागींसाठी, द्दव्हद्दडओतील मुलगी त्यांच्यासारखीच (उच्च तदनुिूतीची द्दस्िती) आद्दण इतर अध्यात सहिागींना समान म्हणून वणतन केले गेले होते, द्दव्हद्दडओतील मुलगी त्यांच्यासाठी वेगळी (कमी तदनुिूतीची द्दस्िती) म्हणून वणतन केली गेली होती. द्दव्हद्दडओ पाद्दहल्यानंतर आद्दण द्दव्हद्दडओमध्ये मुलीचे वणतन द्दमळाल्यानंतर, सवत सहिागींना त्या मद्दहलेला द्दतच्या अडचणींबिल द्दवचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे द्दलद्दहण्यास सांगण्यात आले. या टप्प्यावर, अध्यात सहिागींना सांगण्यात आले की त्यांच्या सल्ल्यामुळे (अद्दिप्राय द्दस्िती) द्दतच्या दुदतशेत सुर्ारणा दशतद्दवणारा आणखी एक द्दव्हद्दडओ त्यांना दाखद्दवला जाईल. इतर अध्यात सहिागींना असा कोणताही अद्दिप्राय देण्याचे आश्वासन देण्यात आले नव्हते. हे पररणाम तदनुिूती आनंद गृहीतकाशी सुसंगत होते. उच्च तदनुिूती द्दस्िती आद्दण अद्दिप्राय द्दस्ितीतील सहिागींनी कमी तदनुिूती आद्दण अद्दिप्राय द्दस्ितीपेक्षा अद्दर्क सल्ला द्ददला. मानसशास्त्रज्ांना समाजाद्दिमुख वततन आद्दण मदतकत्यातचे कल्याण आद्दण आनंद यांच्यात एक अद्दतशय मजबूत सकारात्मक दुवा सापडला आहे. अकनीन आद्दण इतर (२०१२) यांना असे आढळले की, दोन वषाांच्या मुलांनीही मौल्यवान स्त्रोत देताना वाढत्या आनंदाचा अनुिव घेतला. अकनीन आद्दण इतर (२०१३) यांनी समाजाद्दिमुख वततन आद्दण आनंद यांच्यातील दुवा सावतद्दत्रक आहे की केवळ काही संस्कृतींसाठी द्दवद्दशष्ट आहे हे तपासण्यासाठी आणखी एक अभ्यास केला. त्यांनी श्रीमंत आद्दण गरीब अशा १३६ देशांमध्ये हा अभ्यास केला. त्यांनी या सवत द्दवद्दवर् देशांतील एकूण २,००,० लोकांचा नमुना घेतला आद्दण गेल्या एका मद्दहन्यात त्यांनी काही र्मातदाय संस्िेला पैसे दान केले आहेत की नाही हे दशतवण्यास सांद्दगतले आद्दण कल्याणासंबंर्ी एक प्रश्नावली पूणत करण्यास सांद्दगतले. त्यांना सामाद्दजक खचत आद्दण munotes.in

Page 120

सामाद्दजक मानसशास्त्र
120 देणगीदारांचे कल्याण यांच्यात सकारात्मक संबंर् आढळला. तिाद्दप, या नात्याची शक्ती ही एक कायातत्मक संबंर् आहे की सुलि संबंर् आहे यावर अवलंबून असते. कायातत्मक नातेसंबंर्ाचा अित असा आहे की, समाजाद्दिमुख वततन आद्दण आनंद यांच्यातील सकारात्मक संबंर् सवत संस्कृतींमध्ये परंतु वेगवेगळ्या प्रमाणात अद्दस्तत्वात आहेत. हे नाते इतरांपेक्षा काही संस्कृतींमध्ये अद्दर्क दृढ आहे. अकनीन आद्दण इतर यांनी (२०१३) मध्ये कॅनडा, युगांडा, दद्दक्षण आद्दिका आद्दण िारत यासारख्या आद्दितकदृष्ट्या वैद्दवध्यपूणत देशांमध्ये, समाजाद्दिमुख खचत (देणग्या देणे) आद्दण िावद्दनक बद्दक्षसे यांच्यातील संबंर्ाची तपासणी करण्यासाठी आणखी एक अभ्यास केला. सहिागींना चॉकलेट्ससारख्या बऱ्याच चांगल्या गोष्टींचा समावेश असलेली "गुडी बॅग" खरेदी करण्याची संर्ी देण्यात आली. द्दनम्या सहिागींना सांगण्यात आले की, त्यांना ती 'गुडी बॅग' त्यांच्या स्वत:च्या वापरासाठी द्दमळेल आद्दण इतर अध्यात लोकांना सांगण्यात आले की स्िाद्दनक रुग्णालयात आजारी मुलाला ती गुडी बॅग (समाजाद्दिमुख वततन) द्दमळेल. त्यानंतर त्यांना आनंदावरील प्रश्नावली पूणत करण्यास सांगण्यात आले. या द्दनकालांवरून असे द्ददसून आले की, प्रत्येक देशात, आजारी मुलासाठी गुडी बॅग खरेदी करणाऱ्या सहिागींनी ती स्वत:साठी द्दवकत घेतलेल्यांपेक्षा आनंदाच्या प्रमाणात खूप जास्त गुण द्दमळवले. या द्दनकालांना अद्दर्क महत्त्व प्राप्त झाले कारण दद्दक्षण आद्दिकेतील 20% सहिागींनी या अभ्यासात िाग घेतला आद्दण आद्दितक पररद्दस्ितीत आनंदाच्या प्रमाणात उच्च गुण द्दमळवले. त्यांच्याकडे मागील वषाांत स्वत:चे आद्दण त्यांच्या कुटुंबाचे पोट िरण्यासाठी पुरेसे पैसे नव्हते. या द्दनकालांवरून हे स्पष्ट पणे द्ददसून आले की, समाजाद्दिमुख वततन आद्दण व्यक्तीचा आनंद यांच्यात दृढ संबंर् आहे आद्दण दुसरे म्हणजे, मानवाची त्यांच्या समाजोपयोगी वततनातून आनंद अनुिवण्याची सावतद्दत्रक प्रवृत्ती होती. ७.२.४ स्पधातत्मक परभहर्वृत्ती Competitive Altruism परद्दहतवृत्ती (स्वत:साठी खचत करूनही इतरांना मदत करण्याचा हेतू), सहानुिूती, स्वत:चा नकारात्मक मूड कमी करण्याची इच्िा, इतरांना मदत करून आनंद प्राप्त करणे यातून समाजाद्दिमुख वततन कसे होते, हे आतापयांतच्या उपरोक्त चचाांमध्ये आपण पाद्दहले आहे. तिाद्दप, मानसशास्त्रज् द्दवचार करत होते की सकारात्मक िावना द्दकंवा इतरांबिल द्दचंता व्यक्त करणे हे समाजाद्दिमुख वततनाचे एकमेव कारण आहे का? याचे उत्तर नाही असे आहे. समाजाद्दिमुख वततन घडण्याची इतरही काही कारणे आहेत आद्दण त्यातील एक म्हणजे स्पर्ातत्मक परद्दहतवृत्ती होय. मानसशास्त्रज्ांचा असा द्दवश्वास आहे की, कर्ीकर्ी मदत करणाऱ्या व्यक्तीची द्दस्िती आद्दण प्रद्दतष्ठा वाढद्दवण्यासाठी मदत वततनास प्रेररत करणे हे एक सार्न म्हणून वापरले जाते. स्पर्ातत्मक परोपकाराची व्याख्या अशी केली जाऊ शकते की, अशी प्रद्दिया ज्याद्वारे व्यक्ती औदायातच्या बाबतीत एकमेकांना मागे टाकण्याचा प्रयत्न करतात. उदारतेद्वारे एखाद्याची द्दस्िती आद्दण प्रद्दतष्ठा वाढद्दवल्यास मोठ्या प्रमाणात फायदे द्दमळू शकतात जे कदाद्दचत देणाऱ्यासाठी अप्राप्य असू शकतात आद्दण हे फायदे मदत देण्याच्या द्दकंमतीची िरपाई करू शकतात. प्रश्न असा द्दनमातण होतो की, इतरांना मदत केल्याने देणाऱ्याचा दजात आद्दण प्रद्दतष्ठा का वाढते? याचे कारण असे आहे की, मदत करणे म्हणजे इतरांसाठी द्दनःस्वाित आद्दण फायदेशीर अशा munotes.in

Page 121

समाजाद्दिमुख वततन:
इतरांना मदत करणे: I
121 द्दियाशीलतेवर बराच वेळ, पैसा, प्रयत्न आद्दण शक्ती खचत करणे समाद्दवष्ट आहे हे इतर व्यक्तींना असे सूद्दचत करते की, अशा कायातत गुंतलेल्या व्यक्तीमध्ये काही इष्ट वैयद्दक्तक गुण असतात. अशा परोपकारी लोकांना समूहांनी द्दकंवा समाजांनी वेढलेले असणे लोकांना आवडते. जे लोक अशा मदतीच्या वागणुकीत गुंतलेले असतात त्यांना समाजात उच्च दजात द्दमळतो. माजी द्दवद्यािी त्यांच्या महाद्दवद्यालयांना िरपूर पैसे दान करतात हेच त्याचे कारण आहे. लोक त्यांच्या महाद्दवद्यालयाना खोली द्दकंवा खुची देणगी देतात द्दकंवा गुणवंत द्दवद्यार्थयाांना स्व:ताच्या नावावरून बक्षीस म्हणून पैसे देतात. युद्ातील शौयत, राजकीय नेते आद्दण सामाद्दजक कायतकत्याांबिलचा आदर (उदा. बाबा आमटे) या पदकांच्या माध्यमातून मानवी समाज अनेकदा लोकांना परोपकारी योगदानाबिल बक्षीस देतात, हे एक सवतसार्ारण द्दनरीक्षण आहे. त्याचबरोबर इतरांच्या द्दहताचा द्दवचार न करणाऱ्यांना ते द्दशक्षा करतात, उदा., फसवणूक करणाऱ्यांचा जाहीर द्दनषेर् करणे, गुन्हेगारांना तुरुंगवास इ. ७.२.५. आप्त भनवड भसद्ाांर् (Kinship Selection Theory) उत्िांतीवादी जीवशास्त्रज्ांना मानवाच्या परद्दहत वततनाबिल कुतूहल वाटते.त्यांच्यासाठी हा जैद्दवक द्दवरोर्ािास आहे. एकीकडे, तंदुरुस्त व्यक्तीचे अद्दस्तत्व द्दटकवण्याचे एक सुस्िाद्दपत तत्त्व आहे जे असे समितन करते की, कोणतेही वततन आद्दण अगदी शरीराचे अवयव जे आपल्याला आपल्या जगण्यात मदत करत नाहीत ते द्दनसगातद्वारे काढून टाकले जातात आद्दण आपल्या अद्दस्तत्वास मदत करणारे वततन आद्दण शरीराचे अवयव अद्दर्क मजबूत होतात. ते आपल्या जनुकांचा िाग बनतात आद्दण अनुवांद्दशक वारसा म्हणून पुढच्या द्दपढीकडे जातात. तिाद्दप, याउलट, द्दवरोर्ािासी प्रश्न असा आहे की, ज्या वततनामुळे (इतरांना मदत करणे) आपल्या अद्दतररक्त ऊजेची, संसार्नांची आवश्यकता असते, ज्यामुळे आपले अद्दस्तत्व देखील र्ोक्यात येऊ शकते आद्दण दुसऱ्या व्यक्तीच्या जगण्याची शक्यता वाढवताना आपल्या जगण्याची शक्यता कमी होऊ शकते, हे आपल्या अनुवांद्दशक वारशाचा एक िाग कसे बनू शकते. नैसद्दगतक द्दनवडीचे तत्त्व स्वािी वततनाचा प्रसार करते. या द्दवरोर्ािासाचे उत्तर आणखी एका उत्िांतीद्दवषयक तत्त्वाने द्ददले होते, ज्यामध्ये असे म्हटले होते की, व्यक्तीचे अद्दस्तत्व हे वैयद्दक्तक जनुकांच्या अद्दस्तत्वापेक्षा कमी महत्त्वाचे आहे. अशा प्रकारे, परोपकाराने जर आपल्या जनुकांचे पुनरुत्पादन होण्याची आद्दण िरिराट होण्याची शक्यता वाढली, तर आपण परोपकारी वततनात गुंतण्याची शक्यता खूप जास्त आहे आद्दण ती पुढच्या द्दपढ्यांनाही द्ददली जाईल आद्दण ते आपल्या जनुकीय रचनेचा िाग बनेल. संशोर्न अभ्यासाने हा प्रस्ताव खरा असल्याचे पुरावे द्ददले आहेत. उदाहरणाित, नेयर आद्दण लँग (२००३) यांना असे आढळले की, सामान्यत: ज्यांचा संबंर् नाही अशा लोकांपेक्षा जे आपल्याशी जवळचे संबंर् आहेत त्यांना आपण मदत करण्याची शक्यता जास्त असते. हे 'रक्त पाण्यापेक्षा जाड' या म्हणीवरून द्दसद् होते. अभ्यासाच्या दुसऱ्या िागात बनतस्टीन आद्दण इतर (१९९४) यांनी सहिागींना आणीबाणीत मदत करण्यासाठी ते कोणाला द्दनवडतील याचा प्रद्दतसाद देण्यास सांद्दगतले. द्दनकालांवरून असे द्ददसून आले की, संशोर्नात द्दवद्यार्थयाांनी असे सूद्दचत केले की, आणीबाणीच्या पररद्दस्ितीत एखाद्या व्यक्तीचे जीवन र्ोक्यात आलेले असते आद्दण मदतीसाठी खूप प्रयत्न, वेळ आद्दण र्ोका असतो त्यावेळी जवळचा संबंर् असलेल्या व्यक्तीस (उदाहरणाित, िावंड, पालक द्दकंवा मूल) मदत करण्याची munotes.in

Page 122

सामाद्दजक मानसशास्त्र
122 शक्यता जास्त आढळून आली. ज्याव्यक्तीशी अद्दर्क दूरवरचे संबंर् असतात (उदाहरणाित, िाची, िाचा, काका द्दकंवा आजी) द्दकंवा गैर-नातेवाईक यांना मदत कमी केली जाण्याची शक्यता असते. द्दशवाय, आप्त द्दनवडी द्दसद्ांताशी सुसंगत वततम म्हणजे वृद् व्यक्तींऐवजी तरुण नातेवाईकांना मदत करण्याची अद्दर्क शक्यता होती. याचे कारण असे आहे की, वृद् नातेवाईकांपेक्षा तरुण नातेवाईकांना त्यांच्या सामान्य जनुकाचा प्रसार करण्याची चांगली शक्यता असते. तसेच, वृद् मद्दहला नातेवाईकापेक्षा एखाद्या तरुण मद्दहला नातेवाईकाला द्दतच्या नातेवाईकांकडून मदत द्दमळण्याची शक्यता जास्त असते. अगदी मुलेदेखील असे सूद्दचत करतात की, ते एखाद्या द्दमत्राला मदत करण्यापेक्षा त्यांच्या िावंडांना मदत करण्याची शक्यता जास्त आहे (द्दतसक अँड द्दटसाक, 1996). हे अभ्यास आप्त द्दनवड द्दसद्ांताच्या समितनाित पुरावे प्रदान करतात, परंतु अद्याप काही अनुत्त्त्तररत प्रश्न आहेत. उदाहरणाित, ज्यांचा त्यांच्याशी संबंर् नाही, जे पूणतपणे अनोळखी आहेत, त्यांनाही लोक मदत का करतात? या प्रश्नाचे उत्तर परस्पर परोपकारी द्दसद्ान्ताने द्ददले आहे. परस्पर परोपकारी द्दसद्ान्त असे सुचद्दवतो की, आपण आता इतरांना मदत केली तर िद्दवष्यात जेव्हा आपल्याला मदतीची गरज िासेल तेव्हा ते आपल्याला मदत करतील. अशा प्रकारे, आपल्या जनुकांचा प्रसार करण्याची आपली शक्यता वाढते आद्दण त्याचप्रमाणे ज्यांना आपली मदत द्दमळते त्यांचीही जनुकांचा प्रसार करण्याची वाढते. अगदी संपूणत अनोळखी लोकांनाही मदत केली जाते याचेही हेच कारण आहे. ७.२.६ बचावात्मक मदर् / सांरक्षणात्मक मदर् (Defensive Helping) संरक्षणात्मक मदत करणे हा समाजाद्दिमुख वततनाचा आणखी एक हेतू आहे. आंतरवैयद्दक्तक संबंर्ांवरील अभ्यासातून असे द्ददसून आले आहे की, लोकांचे सामाद्दजक जग दोन गटांत असते. अंतगतत गट आद्दण बाह्यगट. अंतगतत गट म्हणजे ज्यांचे सदस्य एकतर त्यांच्याशी संबंद्दर्त आहेत द्दकंवा त्यांच्याशी द्दमळताजुळते आहेत. ते आपली ग्रुप ओळख परस्परांना देतात. बाह्यगट सदस्यांना एक ओळख असल्याचे मानले जाते जे त्यांच्या स्वत:च्या गटापेक्षा स्पष्टपणे द्दिन्न असतात. सवत व्यक्ती बाह्यगट द्दकंवा इतर गटांपेक्षा स्वत:च्या समूहाला श्रेष्ठ मानतात. लोकांचा बाह्यगट सदस्यांपेक्षा त्यांच्या गटास अद्दर्क मदत देण्याकडे कल असतो. ते त्यांच्या स्वत:च्या गटाशी अद्दर्क वचनबद् असतात. तिाद्दप, कर्ीकर्ी बाह्य गट इतकी चांगली कामद्दगरी करतो की, यामुळे एखाद्या व्यक्तीच्या स्वत:च्या गटाच्या श्रेष्ठतेला र्ोका द्दनमातण होतो. अशा पररद्दस्ितीत, स्टमतर अँड स्नायडर (२०१०) यांनी असे म्हटले आहे की, लोक बाह्य गटाला मदत करतात, बाह्य गटाचे श्रेष्ठत्व कमी करण्यासाठी, बाह्य गट अकायतक्षम आहे आद्दण त्यांच्या मदतीवर अवलंबून आहे हे दशतद्दवण्यासाठी मदत करतात. अशा प्रकारे ते आपल्याच गटाच्या श्रेष्ठत्वाला द्दकंवा दजातला असलेला र्ोका कमी करण्याचा प्रयत्न करतात. या प्रकारच्या मदतीस बचावात्मक मदत असे म्हणतात. ही मदत कोणाला मदत करण्यासाठी द्ददली जात नाही तर त्याऐवजी त्यांना हीन दाखवण्यासाठी द्दकंवा 'खाली उतरवण्यासाठी' द्ददली जाते. बचावात्मक मदतीचे उिीष्ट म्हणजे त्यांच्या स्वत:च्या गटाच्या सकारात्मक द्दवद्दशष्ट सामाद्दजक ओळखीचे श्रेष्ठत्व पुनसांचद्दयत करणे होय. ही मदत इतर कोणत्याही बाह्य समूहाला द्ददली जात नाही तर केवळ त्या बाहेरील गटाला द्ददली जाते, ज्यामुळे त्यांच्या सामाद्दजक munotes.in

Page 123

समाजाद्दिमुख वततन:
इतरांना मदत करणे: I
123 अद्दस्मतेच्या श्रेष्ठतेला र्ोका द्दनमातण होतो. ही मदत सहानुिूतीतून द्दकंवा सहिावनापूणत आनंद द्दमळवण्याच्या इच्िेतून नव्हे, तर आपल्याच गटाचे श्रेष्ठत्व अबाद्दर्त ठेवण्यासाठी केली जाते. दुसऱ्या व्यक्तीने ती माद्दगतली नसेल द्दकंवा गरजही नसेल तरीही ही मदत द्ददली जाते. हे फक्त अप्रत्यक्षपणे ठामपणे सांगण्यासाठी आहे की समोरची व्यक्ती अकायतक्षम आहे. या मदतीस सहाय्यक मदत असेही म्हणतात आद्दण बहुतेक वेळा सुलि कामासाठी द्ददली जाते. जेिे मदतनीसाला जास्त प्रयत्न करावे लागत नाहीत आद्दण समोरच्या व्यक्तीच्या अकायतक्षमतेवर प्रकाश टाकतात. उदाहरणाित, काही लोक ऐद्दच्िक सेवा देत राहतात कारण ते ज्या गटाच्या ऐद्दच्िक सेवा देत आहेत त्या गटाच्या तुलनेत त्यांना चांगले वाटते. बचावात्मक मदतीची खातरजमा करण्यासाठी नॅडलर आद्दण इतर (२००९) यांनी तीन वेगवेगळ्या शाळांमर्ील द्दवद्यार्थयाांच्या नमुन्याचा एक अभ्यास केला. या द्दतन्ही शाळांना आपण ए, बी, सी स्कूल असे म्हणूया. सवत सहिागींना बोर्ात्मक क्षमतांचे मोजमाप करणारी चाचणी देण्यात आली. शेवटी, एका शाळेतील सहिागींना (समजा शाळा अ म्हणूया) अशी माद्दहती देण्यात आली की दुसऱ्या शाळेतील (शाळा बी) सहिागींना त्यांच्या स्वत:च्या शालेय द्दवद्यार्थयाांपेक्षा जास्त गुण द्दमळाले आहेत (अशा प्रकारे त्यांच्या गटाच्या श्रेष्ठतेला उच्च र्ोका द्दनमातण झाला आहे) आद्दण तृतीय शाळेच्या (शाळा सी) द्दवद्यार्थयाांना शाळा अ च्या (त्यांच्या स्वत:च्या गटाच्या श्रेष्ठतेस कमी र्ोका) समान गुण आहेत. तेव्हा त्यांना ब आद्दण क या शाळेतील द्दवद्यार्थयाांना मदत करण्याची संर्ी देण्यात आली. 'अ' शाळा 'ब'च्या द्दवद्यार्थयाांना 'क' शाळा देण्याऐवजी 'ब' या शाळेतील द्दवद्यार्थयाांना अद्दर्क मदत केल्याचे द्दनदशतनास आले. मदत करण्याच्या वततनाच्या संपूणत चचेचा द्दवचार केला तर लक्षात येते की, मदत करणे ही एक गुंतागुंतीची घटना आहे. हे द्दवद्दवर् हेतूंमर्ून उद्भवू शकते, अनेक रूपे घेऊ शकते, मदतनीस आद्दण प्राप्तकत्यातवर अनेक प्रकारे पररणाम करू शकते. र्ुमची प्रगर्ी र्पासा: १. नकारात्मक मनद्दस्ितीतून सुटका प्रारूप आद्दण तदनुिूद्दतक आनंद प्रारुपावर सद्दवस्तर टीप द्दलहा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. स्पर्ातत्मक परद्दहतवाद आद्दण बचावात्मक द्दकंवा संरक्षणात्मक मदत हे मदतीचे हेतू म्हणून तपशीलवार सांगा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ munotes.in

Page 124

सामाद्दजक मानसशास्त्र
124 3. आप्त द्दनवड द्दसद्ांताचे वणतन समाजाद्दिमुख वततनाचा आर्ार म्हणून करा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ७.३ साराांश या घटकात आपण समाजाद्दिमुख वततनाचा अित आद्दण समाजाद्दिमुख वततन होण्याच्या कारणांवर िर द्ददला आहे. आम्ही हे समजावून सांगण्यापासून सुरुवात केली की, समाजाद्दिमुख वततन म्हणजे वततनाला मदत करणे होय. कोणतीही कृती जर त्यात स्वािी हेतू गुंतलेला नसेल तर ती मदत करण्याच्या वागणुकीस पात्र ठरेल. आम्ही यावरही िर द्ददला आहे की समाजाद्दिमुख द्दकंवा मदत करणारे वततन सावतद्दत्रक आहे. खरे तर, प्राणीसुद्ा समाजाद्दिमुख वततन प्रदद्दशतत करतात. पुढे असे वततन घडण्याच्या द्दवद्दवर् हेतूंकडे आम्ही पाद्दहले. पद्दहली गोष्ट म्हणजे तदनुिूती-परद्दहत गृहीतक होय. द्दजिे आम्हाला असे म्हटले गेले होते की, तदनुिूतीमुळे परोपकार होतो, जो मदत करण्याचा एक प्रकार आहे. तदनुिूतीचे िावद्दनक तदनुिूती, बोर्ात्मक तदनुिूती आद्दण तदनुिूतीक द्दचंता हे तीन िाग आहेत. तदनुिूतीच्या द्दतन्ही िागांच्या संयोगाने समाजाद्दिमुख वततनाला चालना द्दमळू शकते. परंतु, त्या क्षणी तदनुिूतीचा कोणता िाग अद्दर्क प्रबळ आहे यावर समाजाद्दिमुख वततनाचे स्वरूप अवलंबून असते. समाजाद्दिमुख वततन होण्याचे आणखी एक कारण आहे ते म्हणजे नकारात्मक मनद्दस्ितीतून सुटका प्रारूपाद्वारे स्पष्ट केले जाते. नकारात्मक मनद्दस्ितीतून सुटका हे प्रारूप असे सूद्दचत करते की, जेव्हा लोक दुसऱ्या व्यक्तीला संकटात पाहतात तेव्हा त्यांना िावद्दनक अस्वस्िता येते आद्दण म्हणूनच इतरांना त्यांची स्वतःची िावद्दनक अस्वस्िता कमी करण्यास द्दकंवा काढून टाकण्यास मदत होते. नकारात्मक मनद्दस्ितीतून सुटका प्रारूपाच्या द्दवपरीत, तदनुिूद्दतक आनंद गृहीतक असे सूद्दचत करते की, ज्या व्यक्तीला मदत द्दमळते ती व्यक्ती आनंदासारख्या सकारात्मक िावनांचे प्रदशतन करते आद्दण प्राप्तकत्यातचा आनंद मदतकत्यातमध्ये देखील सकारात्मक िावना द्दनमातण करतो. तर, एखादी व्यक्ती या द्दवकृत आनंदाचा अनुिव घेण्यासाठी मदत करते. इतरांच्या आनंदामुळे सुरू झालेला आनंद, द्दवशेषत: तो आनंद देण्यात मदतनीसाचा मोलाचा वाटा असेल तर आनंद द्दनमातण करतो. मानसशास्त्रज्ांच्या आणखी एका गटाने स्पर्ातत्मक परद्दहतवाद द्दसद्ांत, नातेसंबंर् द्दनवड द्दसद्ांत आद्दण बचावात्मक मदत करणारा द्दसद्ांत यांचा प्रचार केला आहे. स्पर्ातत्मक परोपकार द्दसद्ांताचा असा द्दवश्वास आहे की, आपण इतरांना गुप्त हेतूने मदत करतो. इतरांना मदत करणे हा सावतद्दत्रक सामाद्दजक आदशत आहे. समाजात आपला दजात वाढावा, समाजाकडून कौतुक आद्दण बक्षीस द्दमळावे यासाठी आपण इतरांना मदत करतो. munotes.in

Page 125

समाजाद्दिमुख वततन:
इतरांना मदत करणे: I
125 नातेसंबंर् द्दनवडीचा द्दसद्ांत उत्िांतीच्या तत्त्वातून आला आहे की, सवत मानवांना स्वत:चे अद्दस्तत्व द्दटकवून ठेवण्यासाठी आद्दण त्यांच्या जनुकांचा प्रसार पुढच्या द्दपढीपयांत करण्यासाठी द्दनसगातने आराखडा केलेला असतो. आपल्या अद्दस्तत्वापेक्षा आपल्या जनुकांचा प्रचार करणे देखील अद्दर्क महत्वाचे आहे आद्दण म्हणूनच आम्ही आणीबाणीच्या पररद्दस्ितीत आपल्या स्वत:च्या अद्दस्तत्वाच्या द्दकंमतीवर देखील आपल्या नातलगांना मदत करतो. बचावात्मक मदत करणे देखील आपल्या स्वािी हेतूने प्रेररत आहे. जे लोक आपल्या समूहाच्या सामाद्दजक श्रेष्ठतेला र्ोका द्दनमातण करतात असे द्ददसते त्यांना आपण मदत करतो आद्दण त्यांना मदत करून आपण त्यांना अकायतक्षम म्हणून दाखवू इद्दच्ितो. ७.४ प्रश्न १) समाजाद्दिमुख वततन आद्दण पराहीतवाद यांची व्याख्या करा. तदनुिूतीमुळे पराहीतवाद का होतो? २) नकारात्मक मनद्दस्ितीतून सुटका प्रारूप आद्दण तदनुिूद्दतक आनंद प्रारूप यामध्ये फरक करा. दोहोपैकी कोणते एक मदतीच्या वततनास चालना देते? ३) स्पर्ातत्मक परद्दहतवाद आद्दण बचावात्मक द्दकंवा संरक्षणात्मक मदत यातील फरक करा. मदत प्राप्तकत्यातसाठी कोणते अद्दर्क फायदेशीर आहे? ४) समाजाद्दिमुख वततनाच्या उत्िांतीच्या पायावर सद्दवस्तर टीप द्दलहा. ७.५ सांदित 1. Branscombe, N. R. & Baron, R. A., Adapted by PreetiKapur (2017). Social Psychology.(14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian reprint 2017 2. Myers, D. G., Sahajpal, P., &Behera, P. (2017). Social psychology (10th ed.). McGraw Hill Education.  munotes.in

Page 126

सामाजिक मानसशास्त्र
126 ८ समाजाभिमुख वर्तन: इर्राांना मदर् करणे - II प्रकरण सांरचना ८.० उजिष्टे ८.१ प्रस्तावना ८.२ आणीबाणीला प्रजतसाद देणे ८.२.१ आणीबाणीत मदत करणे ८.२.२ सुरजितता प्रमाण ८.२.३ मदत करण्याचा जनणणय घेण्याच्या जकिंवा जनणणयातील महत्त्वाच्या पायऱ्या ८.३ मदत करण्याची प्रवृत्ती वाढवणारे/कमी करणारे घटक ८.३.१ समािाजिमुख वतणन वाढवणारे घटक ८.३.२ मदत कमी करणारे घटक ८.४ समूह जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंग: एक नवीन प्रकारचा समािाजिमुख वतणन ८.४.१ िावना आजण समािाजिमुख वतणन ८.४.२ जलिंग आजण समािाजिमुख वतणन ८.५ समािाजिमुख वतणन आजण आक्रमकता एकमेकािंच्या जवरुद्ध आहेत का? ८.६ फिंड देण्याबिल सिंशोधन आपल्याला काय सािंगते: इतरािंना मदत करणे कारण आपण मदत केली आहे ८.७ मदत केल्याबिल लोक कशा प्रकारे प्रजतजक्रया देतात, याबिल सिंशोधन आपल्याला काय सािंगते ८.८ सारािंश ८.९ प्रश्न ८.१० सिंदिण ८.० उभिष्टे हा घटक वाचल्यानिंतर तुम्हाला हे समिू शकेल – • आणीबाणीच्या पररजस्ितीत िेव्हा मदतीची आवश्यकता असते तेव्हा लोक मदत का करतात जकिंवा का करत नाहीत. • मदत करण्याजवषयी जनणणय घेताना उचललेली महत्त्वाची पावले • मदत करण्याच्या वतणनात योगदान देणारे जकिंवा प्रजतबिंजधत करणारे घटक • वतणनास मदत करण्यासाठी िावनािंची िूजमका • समािाजिमुख वतणनात जलिंगाची िूजमका munotes.in

Page 127

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
127 • समूह जनधी जकिंवा क्राऊड फिंजडिंग प्रकारच्या मदतीच्या वागणुकीचे नवीन प्रकार उदयास येत आहेत • मदत घेणाऱ्या लोकािंच्या प्रजतजक्रया • मदत करणारे वतणन आजण आक्रमकता यािंच्यातील सिंबिंध. ८.१ प्रस्र्ावना मागील प्रकरणात आपण समािाजिमुख वतणन म्हणिे काय आजण समािाजिमुख वतणनाला कशामुळे प्रेरणा जमळते याजवषयी चचाण केली होती. तिाजप, बऱ्याचदा, लोक इच्छा असूनही मदत करत नाहीत, जवशेषत: आपत्कालीन पररजस्ितीत लोक इतरािंना मदत करीत नाहीत. प्रत्यिात मदत करण्याबिल जनणणय घेण्यामध्ये आजण जनणणय घेतल्यानिंतरही अनेक घटकािंचा समावेश असतो. अशा अनेक पररजस्िती उद्भवू शकतात ज्या समािाजिमुख वतणन घडवून आणण्यास मदत करू शकतात जकिंवा अडिळा आणू शकतात. प्रस्तुत प्रकरणात आपण या सवण घटकािंकडे पाहणार आहोत. मदत करण्याच्या वागणुकीचे नवीन प्रकार काय आहेत आजण िेव्हा त्यािंना मदत जदली िाते तेव्हा लोक कशी प्रजतजक्रया देतात हे देखील आपण या प्रकरणात पाहू. आक्रमकतेला समािाजिमुख वतणनाच्या जवरुद्ध मानले िाऊ शकते की नाही हे देखील आपण पाहू. ८.२ आणीबाणीला प्रभर्साद देणे (Responding to an Emergency) आणीबाणी आली की, उदा., एखादा मोठा रस्ता/रेल्वे अपघात, पुराच्या पाण्यात अडकलेले लोक, त्सुनामी इत्यादी प्रसिंगी इतरािंच्या मदतीसाठी लोक बाहेर पडतात, हे आपण अनेकदा पाजहले आहे. खरिं तर, गिंिीर पररजस्ितीत, इतर राज्यािंमधील लोकही अनोळखी लोकािंच्या मदतीसाठी प्रयत्न करतात, िसे की नुकत्याच झालेल्या केरळच्या पुरात घडले होते तर दुसरीकडे आणीबाणी असताना काहीच न करणारे लोक आहेत, उदा., सुरतच्या इमारतीला लागलेली आग आधी वणणन केल्याप्रमाणे आहे. त्यामुळे, प्रश्न असा जनमाणण होतो की लोक आपत्कालीन पररजस्ितीत मदत का करतात जकिंवा का करत नाहीत? ८.२.१ आणीबाणीर् मदर् (Helping in Emergency) िेव्हा अजधक सिंिाव्य मदतनीस असतील तेव्हा अजधक मदत जमळेल असे गृहीत धरले िाईल परिंतु तसे होताना जदसत नाही. खरिं तर, सिंशोधनात असे जदसून आले आहे की सिंिाव्य मदतनीस जकिंवा बघयािंची सिंख्या िास्त असेल तर मदत प्रदान करण्याची शक्यता कमी होते. उदाहरणािण, न्यूयॉकण शहरातील जकट्टी िेनोव्हेसच्या खुनाची बातमी समिल्यानिंतर बघयािंची सिंख्या आजण मदत करणारी वतणणूक यािंमधील या उलटसुलट सिंबिंधामुळे िॉन डाली आजण जबब लटाने या दोन सामाजिक मानसशास्त्रज्ािंना कुतूहल वाटले. जकट्टी िेनोव्हीि दुकानािंच्या रािंगेतील एका अपाटणमेंटमध्ये राहत होती. १९६४ साली २८ वषाांची जकट्टी जतच्या अपाटणमेंटमध्ये प्रवेश करणार असताना जतच्यावर अनेक वेळा वार करण्यात आले आजण ती मदतीसाठी ओरडत रस्त्यावर धावली. हल्लेखोर जनघून गेला आजण पुन्हा जतच्यावर हल्ला करण्यासाठी परत आला. दुसऱ्यािंदा हल्लेखोराने जतला िोसकणे सुरू ठेवले ते अधाण तास चालले होते. त्या इमारतीतील जतच्या शेिाऱ्यािंना काय घडतिंय ते जदसत होतिं आजण ऐकू येत होतिं, पण त्यािंच्यापैकी कुणीही जतला मदत करण्यासाठी जकिंवा स्वत:च्या घराच्या munotes.in

Page 128

सामाजिक मानसशास्त्र
128 सुरजिततेतून पोजलसािंना बोलावण्यासाठी कोणीही पुढे आलिं नाही. या घटनेने त्यावेळी बराच गदारोळ मािला. बऱ्याच लोकािंनी स्वािी आजण मोठ्या शहरािंमध्ये राहणाऱ्या लोकािंच्या उदासीनतेवर दोषारोप केले. अशा प्रकारे, ही घटना सूजचत करते की मदत वतणन केवळ एखाद्या व्यक्तीच्या वैयजक्तक वैजशष्ट्यािंवर अवलिंबून असते. सवणसाधारणपणे लोक स्वािी व उदासीन असतात हे इतरािंना मान्य नव्हते. डाली आजण लटाने यािंचा असा जवश्वास नाही की, आणीबाणीच्या काळात वतणनाला मदत करणे हे केवळ वैयजक्तक वैजशष्ट्यािंवर अवलिंबून असते. त्यािंनी हे वैज्ाजनकदृष्ट्या तपासून पाहण्याचा जनणणय घेतला की, सामाजिक पररजस्िती आपल्या मदतीच्या वागणुकीवर, जवशेषत: आणीबाणीच्या काळात प्रिाव पाडू शकेल इतकी मिबूत आहे का? त्यािंचे कायण हे सामाजिक मानसशास्त्राचा अजििात अभ्यास बनले आहे. आपण त्यािंचे काम पाहूया. ८.२.२ सुरभिर्र्ा प्रमाण (Safety in Numbers) आपल्या प्रयोगािंच्या आधारे डाली आजण लॅटाने यािंनी असे म्हटले आहे की, जकट्टीच्या बाबतीत इतरािंनी केलेल्या कृतीचा अिाव दशणक जकिंवा उपजस्ितािंचा प्रिाव (bystander effect)’ 'मुळे झाला आहे. त्यािंनी 'बायस्टँडर इफेक्ट'ची व्याख्या अशी केली की, ज्यामध्ये लोकािंची उपजस्िती (म्हणिे बघणारे) एखाद्या व्यक्तीच्या आणीबाणीच्या प्रसिंगी मदत करण्याच्या शक्यतेवर पररणाम करते. कोणीही मदत करत नाही कारण आणीबाणीच्या प्रसिंगी उपजस्ित असणारा प्रत्येकिण असे गृहीत धरतो की, कोणीतरी मदतीचे करेल जकिंवा पररजस्ितीची काळिी घेईल. डाली आजण लटाने याला 'िबाबदारीचा प्रसार' असे सिंबोधले. हे स्पष्ट करणे गरिेचे आहे की, बघणाऱ्यािंची सिंख्या िास्त असल्यास पीजडतेला कोणत्याही व्यक्तीकडून मदत जमळण्याची शक्यता कमी का होते? दशणक जकिंवा उपजस्ितािंचा प्रिावाची सिंकल्पना तपासण्यासाठी, त्यािंनी एक अजििात सिंशोधन अभ्यास केले. आणीबाणीच्या पररजस्ितीत उपजस्ित असलेल्या व्यक्तींची सिंख्या एखाद्या व्यक्तीला प्रजतसाद देईल की नाही यावर पररणाम करते आजण िर त्याने मदतीस प्रजतसाद जदला तर तो जकती लवकर प्रजतसाद देईल या जवश्वासाने त्यािंनी सुरुवात केली. त्यािंनी असे गृहीत धरले होते की, आणीबाणीच्या पररजस्ितीत जितके िास्त उपजस्ित राहतील, जततके त्यािंच्यातील कोणत्याही एका व्यक्तीची, प्रजतसादाची आजण मदत करण्याची शक्यता कमी असेल. िर एखाद्या व्यक्तीने मदत केलीच, तर त्याला प्रजतसाद देण्यासाठी िास्त वेळ लागेल, तर बघणारे नसते तर त्याने तत्काळ मदत केली असती. या गृहीतकाची चाचणी घेण्यासाठी त्यािंनी महाजवद्यालयीन पुरुष जवद्यार्थयाांना नमुना म्हणून घेतले. सहिागींना मायक्रोफोनसह स्वतिंत्र खोल्यािंमध्ये ठेवण्यात आले. त्यािंना सािंगण्यात आले की ते मायक्रोफोनवर त्यािंच्या महाजवद्यालयीन समस्यािंबिल चचाण केली िाईल. त्यािंना इतर व्यक्तींचा आवाि ऐकू येत होता परिंतु ते वेगवेगळ्या खोल्यािंमध्ये असल्याने इतर व्यक्ती पाहू शकत नव्हते. डाली आजण लटाने यािंच्या प्रयोगातील स्वतिंत्र परीवतणक म्हणिे अशा लोकािंची सिंख्या होती ज्यािंच्याशी सहिागीचा असा जवश्वास होता की, तो सिंवाद साधत आहे. डाली आजण लटाने यािंनी तीन पररजस्िती जनमाणण करून स्वतिंत्र परीवतणकामध्ये फेरफार केला. त्यािंनी सहिागीला सािंजगतले की तो सिंवाद साधत आहे - • दुसऱ्या खोलीत बसलेला आणखी एक सहिागी. munotes.in

Page 129

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
129 • इतर दोन सहिागी िे इतर स्वतिंत्र खोल्यािंमध्ये बसले आहेत. • इतर पाच सहिागी िे इतर स्वतिंत्र खोल्यािंमध्ये बसले आहेत. तिाजप, हे इतर सहिागी फक्त पूवणनोंदणी केलेले आवाि होते. अवलिंबी परीवतणक ही उपयुक्तता होती आजण ती या दृष्टीने मोिली गेली - अ. प्रत्येक प्रायोजगक जस्ितीत मदत करण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या सहिागींची टक्केवारी ब. मदत देण्यापूवी िो वेळ जनघून गेला. चचेच्या वेळी कधीतरी डाली आजण लटाने यािंनी आणीबाणीची खोटी पररजस्िती जनमाणण केली. सहिागींनी ऐकले की िणू कोणालातरी िप्ती येऊ लागली आहे - पीजडतेचा आवाि फुटू लागला आजण मदतीसाठी आरडाओरडा होऊ लागली. अशा आणीबाणीला प्रजतसाद देण्यासाठी आजण मदत करण्यासाठी सहिागीला जकती वेळ लागेल हे अवलिंबी परीवतणक होते. हे पररणाम डाली आजण लटाने यािंच्या अपेिेनुसार झाले की, िबाबदारीच्या प्रसाराचा मदत करण्याच्या जकिंवा मदत न करण्याच्या जनणणयावर पररणाम होतो. िेिे अजधक बघणारे होते, तेिे कमी सहिागी मदतीसाठी पुढे आले आजण तसे करण्यास बराच वेळ लागला. ज्या सहिागींना असे वाटले की, ते दुसऱ्या व्यक्तीशी (दोन-व्यक्तीची गट पररजस्िती) एकापेिा एक सिंवाद साधत आहेत त्यािंनी आणीबाणीला प्रजतसाद चािंगला जदला आजण प्रयोगकत्याणला माजहती देण्यासाठी बाहेर पडले, तर केवळ 31% सहिागींनी सहा व्यक्तींच्या गटाच्या पररजस्ितीत असताना प्रजतसाद जदला. जशवाय, प्रजतसाद जदलेल्या दोन व्यक्तींच्या गटाच्या जस्ितीतील सहिागींना सहा व्यक्तींच्या गटाच्या जस्ितीतील सहिागींपेिा प्रजतसाद देण्यासाठी कमी वेळ लागला. डाली आजण लटाने यािंनी सािंजगतले की, दोन व्यक्तींच्या गटाच्या जस्ितीत, सहिागींना मदत करण्याचा िास्तीत िास्त दबाव िाणवला कारण मदत न जदल्यास अपराधीपणाची िावना आजण लज्िास्पद िावना जनमाणण झाली असती. त्यामुळे, त्यािंनी मदत करण्याचा जनणणय घेऊन हा सिंघषण त्वरीत जमटवला. दुसरीकडे, सहा-व्यक्तींच्या गटाच्या जस्ितीत, सहिागींना असे वाटले की आणीबाणीच्या पररजस्ितीत ते एकटे नाहीत आजण त्यामुळे त्यािंना मदत करण्याचा दबाव िाणवला नाही, पररणामी, त्यािंची मदत करण्याची शक्यता कमी झाली जकिंवा दोन व्यक्तींच्या गटाच्या पररजस्ितीतील सहिागींपेिा मदत करण्यास ते कमी प्रमाणात पुढे आले. या प्रयोगाने स्पष्टपणे सूजचत केले की, केवळ उदासीनता यासारख्या अिंतगणत घटकािंमुळेच मदत करण्याचा जनणणय घेतला िातो जकिंवा नाही हे जनजित केले िात नाही तर सामाजिक घटकािंचाही अशा जनणणयािंवर प्रिाव पडतो. मात्र, लेजव्हन आजण इतर (२००५) यािंनी त्यािंच्या अभ्यासातून असा जनष्कषण काढला की, िेव्हा बळी पडणारी व्यक्ती एखाद्याच्या स्वत:च्या गटाचा सदस्य असतो तेव्हा हा दशणक जकिंवा उपजस्ितािंचा प्रिाव लागू होत नाही. िर मदत मागणारी व्यक्ती त्यािंच्या स्वत:च्या कुळातील असेल तर व्यक्ती ताबडतोब पीजडतेला मदत करतात. उदाहरणािण, कुन्स्टमन आजण पलािंट (२००९) यािंनी त्यािंच्या अभ्यासात असे नमूद केले आहे की, काळ्या माणसाला गोऱ्या बघणाऱ्यािंकडून मदत जमळण्याची शक्यता फारच कमी आहे, मात्र जवशेषत: िर गोऱ्या munotes.in

Page 130

सामाजिक मानसशास्त्र
130 व्यक्तींमध्ये वणणद्वेषाचे प्रमाण िास्त असेल मदत जमळण्याची शक्यता फारच कमी आहे. आिेपाहण वणणद्वेष म्हणिे एखाद्या जवजशष्ट िातीबिल नकारात्मक िावजनक प्रजतजक्रया होय. ८.२.३ मदर् करणे भकांवा न करण्याचा भनणतय घेण्याच्या मुख्य पायऱ्या (Key steps in Deciding to Help or Not) डाली आजण लटाने यािंनी असे सुचवले होते की, िेंव्हा बघणारे िास्त असतात तेंव्हा लोक इतरािंना मदत करत नाहीत. तसेच, अशी काही उदाहरणे आहेत की, आणीबाणीच्या वेळी लोकािंनी एकजत्रतपणे प्रजतसाद जदला आहे. उदाहरणािण, 11 सपटेंबर 2001 रोिी न्यू िसीहून उड्डाण केलेल्या बोईिंग जवमानाचे दहशतवाद्यािंनी अपहरण केले आजण ते कॅजलफोजनणयात उतरले. अपहरणकत्याांनी वॉजशिंग्टनमधील कॅजपटल जबजल्डिंगमध्ये जवमान कोसळण्याची योिना आखली होती. प्रवाशािंनी जमळून चार अपहरणकत्याांवर मात केली आजण जवमानाचे जनयिंत्रण परत जमळजवण्याचा प्रयत्न केला. ते जवमान कोसळणे रोखू शकले नाहीत, परिंतु वॉजशिंग्टनमधील सावणिजनक इमारतीत कोसळण्याऐविी ते पेनजसल्व्हेजनयाच्या ग्रामीण िागात कोसळले. या दुघणटनेत अपहरणकत्याांसह जवमानातील सवाांचा मृत्यू झाला, पण िजमनीवर कोणीही मरण पावले नाही. प्रवाशािंना िगिरातील लोक नायक-नाजयका समित होते. पण मानसशास्त्रज्ािंना कुतूहल वाटणारा प्रश्न असा होता की, या पररजस्ितीत दशणक जकिंवा उपजस्ितािंचा प्रिाव जकिंवा िबाबदारीचा प्रसार का झाला नाही. लेजवन आजण इतर (२००५) यािंनी परस्परािंना पाहून आजण एकमेकािंशी सिंवाद साधता येत असल्याने सामूजहकरीत्या मदतीचे वतणन झाले, असे सािंगून स्पष्ट केले. दुसरीकडे, डाली आजण लटाने यािंच्या प्रयोगात, सहिागींनी प्रजतसाद जदला नाही जकिंवा प्रजतसाद देण्यास िास्त वेळ लागला कारण ते मायक्रोफोनवर सिंवाद साधत होते आजण समोरासमोर नव्हते. अशा प्रकारे, एखादी व्यक्ती असा जनष्कषण काढू शकते की मदत करावी की नाही हे ठरजवण्यात िेट सिंवाद महत्त्वपूणण िूजमका बिावते. डाली आजण लटाने यािंचा असा जवश्वास होता की, जवशेषत: िेव्हा एखाद्या व्यक्तीला अचानक आजण अनपेजित आणीबाणीला सामोरे िावे लागते, तेंव्हा प्रत्यि मदत देण्यापूवी जकिंवा न देण्यापूवी एखादी व्यक्ती झटपट जनणणय घेण्याच्या माजलकेतून िाते. या जनणणय घेण्याच्या प्रजक्रयेमध्ये 5 पायऱ्यािंचा जकिंवा टपपयािंचा समावेश आहे आजण प्रत्येक टपपयात असे बरेच घटक असू शकतात िे मदत करण्याच्या जकिंवा मदत न करण्याच्या जनणणयावर पररणाम करू शकतात. मदत करण्याच्या जनणणयावर पररणाम करणाऱ्या घटक आपण पाहूयात. अ) काहीर्री असामान्य घडर् आहे हे लिार् घेणे / लिार् न येणे (Noticing/ Failing to Notice That Something Unusual Is Happening): आणीबाणी ही अशी गोष्ट नाही िी घडण्यापूवी एखाद्याला माजहती असते, तर ती अचानक घडते. आपण सहसा आपल्या नेहमीच्या गोष्टी करण्यात, जवजवध गोष्टींचा जवचार करण्यात, आजण स्वत:च्या गोष्टींवर लि केंजित करण्यात व्यस्त असतो जकिंवा आपण फक्त झोपेत असू शकतो जकिंवा रस्त्यावर फेरफटका मारताना इअर फोनद्वारे गाणी ऐकत असू शकतो इत्यादी. िोडक्यात, आपण इतरािंकडे लि देत नाही. त्यामुळे, आणीबाणीची पररजस्िती आहे जकिंवा एखाद्याला मदतीची आहे हे कदाजचत आपल्या लिात येणार नाही. अशावेळी कुणालाही मदत munotes.in

Page 131

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
131 करण्याचा प्रश्नच येत नाही. बािारासारख्या गदीच्या िागातील लोकािंना मदत करण्याची शक्यता कमी असण्याचे हे एक कारण आहे. कारण, आणीबाणीची पररजस्िती आपल्या लिात येत नाही. ज्यावेळी नेहमीपेिा वेगळे काहीतरी घडत असते त्यावेळी आपणास आणीबाणी असल्याची िाणीव होते. त्यामुळे आपण मदत करतो. म्हणिे नेहमीपेिा वेगळे काहीतरी घडते तेंव्हा मदत करण्याचे वतणन घडते. ब) एखाद्या घटनेचा आणीबाणी म्हणून योग्य अर्त लावणे (Correctly Interpreting an Event as An Emergency): िरी एखाद्या व्यक्तीस असामान्य पररजस्िती लिात आली असेल तरीही, कदाजचत त्याला खात्री नसते की ही आपत्कालीन पररजस्िती आहे, ज्यासाठी मदत करण्याच्या कृतीची आवश्यकता आहे. एखाद्या व्यक्तीस काय घडत आहे याबिल खूप मयाणजदत जकिंवा अपूणण ज्ान असू शकते. उदाहरणािण, समिा एखादा माणूस फूटपािवर पडलेला आहे, तर येणाऱ्या िाणाऱ्यािंचे त्याच्याकडे लि िातिं, पण ती आणीबाणी आहे की नाही याची त्यािंना खात्री नसते. ती व्यक्ती फूटपािवर झोपलेली बेघर व्यक्ती, फुटपािवरून नुकतीच बाहेर पडलेली मद्यपी, बेशुद्ध पडलेली जकिंवा अगदी मृत व्यक्ती असू शकते. िर एखाद्या सिंिाव्य मदतनीसाला ही आणीबाणी आहे की नाही याबिल पूणणपणे खात्री नसेल तर, मदत करावी की नाही हे ठरजवण्यापूवी तो सिंकोच करेल आजण अजधक माजहतीची प्रतीिा करेल. सिंिाव्य मदतनीस आणीबाणीची खात्री होईपयांत मदत करण्यास कचरतो कारण िर त्याने पररजस्ितीचा चुकीचा अिण केला असेल आजण ही आणीबाणी नसेल तर त्याच्या कृतीमुळे त्याला लाि वाटू शकते. बहुतेक पररजस्ितीमध्ये लोक पररजस्ितीला आणीबाणी मानणार नाहीत आजण कोणतीही कारवाई करणार नाहीत. कारण, एखाद्या पररजस्ितीबिलची माजहती अस्पष्ट असते आजण ती गिंिीर बाब आहे की िुल्लक आहे याची खात्री देता येत नाही. उदाहरणािण, िर लोकािंना रेल्वे स्टेशनवर एखाद्या मजहलेला एक पुरुष मारहाण करताना जदसला आजण ती मजहला मदतीसाठी ओरडत असेल. तरीही लोक हस्तिेप करण्यास कचरतात कारण त्यािंना खात्री नसते की तो पुरुष अनोळखी आजण आक्रमक आहे की ते नवरा-बायकोमधील िािंडण आहे. सिंजदग्ध पररजस्ितीत मदत करण्याबिलचा हा सिंकोच िर शेिारी इतर कोणी व्यक्ती असेल तर तो अजधक तीव्र करणारा असतो, कारण एखाद्या व्यक्तीने एखाद्या पररजस्ितीचा चुकीचा अिण लावणे आजण अयोग्य रीतीने वागणे हे फार लाजिरवाणे असते. जवशेषत: िर हे बघणारे अनोळखी असतील तर चुकीचा अिण लावणे आजण अयोग्य रीतीने वागणे आणखीणच लाजिरवाणे असते.अनोळखी लोकािंच्या उपजस्ितीत सिंकोच करण्याची आजण काहीही न करण्याची ही प्रवृत्ती बहुवचनवादी अज्ान म्हणून ओळखली िाते. बहुवचनवादी अज्ानाचा अिण असा आहे की, बघणाऱ्यािंपैकी कोणालाही काय घडत आहे याची खात्री नसणे आजण ते प्रत्येकिण पररजस्ितीबिल माजहती घेण्यासाठी इतरािंवर अवलिंबून असतात. इतरािंनी प्रजतजक्रया जदली नाही, तर सिंिाव्य मदतनीसही मूखण जकिंवा अजतप्रजतजक्रयाशील म्हणून इतरािंकडून पजहले िाण्याच्या िीतीमुळे प्रजतजक्रया देणार नाही. त्यािंना असे वाटते की, इतर बघणारे हस्तिेप करीत नाहीत कारण पररजस्िती आणीबाणीची नाही आजण त्यामुळे इतरािंनी हस्तिेप करण्याची गरि नाही. munotes.in

Page 132

सामाजिक मानसशास्त्र
132 डाली आजण लटाने यािंनी एका प्रयोगाद्वारे बहुवचनवादी अज्ानाचा पररणाम दाखवून जदला. त्यािंनी सहिागींना (जवद्यार्थयाांना) एका खोलीत बसून प्रश्नावली िरण्यास सािंजगतले. त्यािंनी तीन प्रायोजगक पररजस्िती जनमाणण केली. १. प्रत्येक जवद्यार्थयाणला एका खोलीत एकटे ठेवण्यात आले होते २. एका खोलीत तीन िोळसट जवद्यािी होते ३. एका खोलीत एक िाबडा जवद्यािी आजण दोन जमत्र होते. जवद्यािी प्रश्नावली िरत असताना काही वेळाने प्रयोगकत्याांनी गुप्तपणे एका जछिामधून खोलीत धूर सोडला. एकटे खोलीत असणाऱ्या ७५% लोकािंना शािंतपणे धूर जदसला आजण तो अहवाल देण्यासाठी खोलीतून बाहेर पडला. परिंतु, जमत्र जकिंवा सिंघटीत असलेल्या केवळ १०% प्रयुक्तानी याची नोंद केली. आियाणची गोष्ट म्हणिे, तीन िोळसट जवद्यािी असणाऱ्या खोलीतील केवळ ३८% लोकािंनी धुराची नोंद केली. धूर इतका दाट झाला होता की पाहणे कठीण झाले होते, तेव्हाही ६२% लोक धुरास प्रजतसाद देत नाहीत हे लिात आले. हे म्हणिे स्वतःला मूखण बनवण्यापेिा मृत्यूचा धोका पत्करणे सोयीस्कर असे म्हणण्यासारखे झाले. तिाजप, रुटकोव्स्की आजण इतर (१९८३) यािंनी त्यािंच्या अभ्यासात असे दाखवून जदले आहे की, िर लोक अनोळखी व्यक्तींच्या गटाऐविी जमत्रािंच्या गटाबरोबर असतील तर हे बहुवचनवादी अज्ान जकिंवा प्रजतबिंधात्मक प्रिाव मोठ्या प्रमाणात कमी करतात. कारण, जमत्र एकमेकािंशी सिंवाद साधू शकतात आजण इतर गटातील सदस्य पररजस्ितीचा कसा अिण लावत आहेत याबिल अजधक माजहती गोळा करू शकतात. लेजवन आजण इतर (२००५) यािंनीही या युजक्तवादाचे समिणन केले आजण म्हणाले की, म्हणूनच आम्हाला मोठ्या शहरािंपेिा छोट्या शहरातील लोक एकमेकािंना िास्त मदत करताना आढळतात. छोट्या शहरािंमध्ये, लोक सामान्यत: एकमेकािंना ओळखतात आजण पररजस्ितीबिल अजधक माजहती गोळा करण्यासाठी सिंवाद साधतात तर मोठ्या शहरािंमध्ये, बहुतेक लोक एकमेकािंशी अनोळखी असतात. स्टील (१९८८) यािंनी पुढे असे दाखवून जदले की, मद्यपान करणारे लोक शािंत लोकािंपेिा अजधक मदत करतात, कारण मद्यपी लोकािंना इतरािंच्या प्रजतजक्रयािंबिल कमी जचिंता असते आजण मद्यपान केल्यावर काहीतरी चुकीचे जकिंवा हास्यास्पद करण्याची त्यािंची िीती बऱ्यापैकी कमी झालेली असते. क) मदर् करण्याची जबाबदारी स्वीकारणे (Taking Responsibility to Help): एकदा का लोकािंनी एखादी समस्या आहे हे ओळखलिं आजण त्याचा अिण आणीबाणी म्हणून लावला, तर त्यािंनी मदत करणे ही त्यािंची िबाबदारी आहे की नाही याबिल जनणणय घेणे गरिेचिं आहे. काही पररजस्ितीमध्ये ही िबाबदारी अगदी स्पष्ट होते. उदाहरणािण, एखादा जवद्यािी वगाणत आिारी पडला आजण जशिक वगाणत उपजस्ित असतील, तर आपोआपच त्या जवद्यार्थयाणला मदत करणे ही जशिकािंची िबाबदारी बनते. त्याचप्रमाणे इमारतीला आग लागल्यास त्यावर जनयिंत्रण ठेवण्याची िबाबदारी अजग्नशमन दलाची आहे. पण त्या आणीबाणीच्या पररजस्ितीत असा अजधकाराचा उघडपणा नसेल आजण त्या व्यक्तीला मदत करण्याची िबाबदारी कोणी घयायची हे स्पष्ट होत नाही. अश्यावेळी कोणीतरी िबाबदारी munotes.in

Page 133

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
133 घेतलीच पाजहिे, असे लोक गृहीत धरतात, उदा., जशिक वगाणत नसतील तर मग आपत्कालीन पररजस्िती उद्भवल्यास वगण प्रजतजनधीने िबाबदारी घयावी. िर एखादा बघणारा त्या पररजस्ितीत एकटा असेल आजण त्याला दुसरा पयाणय नाही हे माहीत असेल, तर तो आणीबाणीच्या काळात सवण िबाबदारी पार पाडतो. परिंतु िर बघयािंची सिंख्या िास्त असेल आजण त्यािंना याची िाणीव असेल की ही आणीबाणी आहे ज्यासाठी मदत करणे आवश्यक आहे, तेंव्हा िबाबदारीची जविागणी होते. उदाहरणािण, आधीच्या िागामध्ये नमूद केलेल्या जकटी िेनोव्हेसच्या बाबतीत असे जदसून आले की जतच्या शेिारच्या बऱ्याच लोकािंना हे पूणणपणे समिले होते की मदतीची आवश्यकता आहे आजण तरीही पोजलसािंना बोलवणे जकिंवा हल्लेखोरावर ओरडणे यासारखी कोणतीही कारवाई कोणीही केली नाही, कारण त्यािंनी असे गृहीत धरले होते की शेिारच्या इतरािंनी ही कारवाई केली असावी. येिे बघयािंची सिंह्या िास्त झाल्याने मदत कमी झाली. ड) आपल्याकडे कायत करण्याचे ज्ञान आभण भकांवा कौशल्ये आहेर् हे ठरवणे (Deciding That You Have the Knowledge and Or Skills to Act): िरी एखाद्या व्यक्तीने पररजस्ितीला आणीबाणी म्हणून ओळखले आजण मदत करणे ही आपली िबाबदारी आहे हे माजहत असेल, तरीही तो कदाजचत मदत करू शकत नाही कारण त्याला ' मदत कशी करावी' हे माजहत नसते. एखाद्या जवजशष्ट पररजस्ितीत जदल्या िाणाऱ्या मदतीसाठी त्याच्याकडे कौशल्य आजण ज्ान आहे याची खात्री शेिाऱ्याला असणे आवश्यक आहे. उदाहरणािण, एखाद्या व्यक्तीला नदीमध्ये बुडताना दुसऱ्या एखाद्या व्यक्तीने पाजहले तर त्याला समिते की ही आणीबाणीची पररजस्िती आहे आजण इतर कोणीही उपजस्ित नसल्यामुळे मदत करणे ही त्याची िबाबदारी आहे, तरीही तो कदाजचत मदत करू शकत नाही कारण त्याला स्वत: ला पोहता येत नसल्याने तो मदत करू शकत नाही. िेव्हा आणीबाणीच्या पररजस्ितीत जवशेष कौशल्यािंची आवश्यकता असते, तेव्हा सहसा मोिकेच बघणारे मदत करण्यास सिम असतात. इ) मदर् प्रदान करण्याचा अांभर्म भनणतय घेणे (Making the Final Decision to Provide Help): एखाद्या सिंिाव्य मदतनीसाने जनणणय घेण्याच्या पजहल्या चार पायऱ्या अगदी दणकट पार केल्या, तरीसुद्धा तो प्रत्यिात मदत करेलच याची शाश्वती नसते. आणीबाणी मदतनीसासाठी सिंिाव्यत: धोकादायक असते जकिंवा वेळ, प्रयत्न, पैसा इ. सारख्या बऱ्याच वैयजक्तक सिंसाधनािंचा खचण करण्यासाठी सिंिाव्य मदतनीसाची आवश्यकता असू शकते. या टपपयावर, बघणारे लोक मदत करण्याच्या सकारात्मक आजण नकारात्मक पररणामािंचे माप वापरतात. सिंिाव्य नकारात्मक पररणामािंच्या िीतीमुळे मदत करण्याच्या वतणनास बाधा येऊ शकते. उदाहरणािण, िारतातील बरेच लोक रस्ते अपघातातील पीजडतािंना मदत करत नाहीत कारण त्यानिंतर पोजलसािंकडून छळ होण्याची शक्यता त्यािंना वाटते. रस्त्यावर दोन व्यक्ती शारीररक िािंडणात सहिागी असतील जकिंवा रेल्वेत एखादा बदमाश एखाद्या मजहलेला त्रास देत असेल तर स्वत:चे शारीररक नुकसान होण्याच्या िीतीपोटी ते मदतीसाठी पुढे येत नाहीत. हे देखील शक्य आहे की मदत मागणारी व्यक्ती एक चोर असू शकते आजण मदत घेणे ही केवळ सिंिाव्य मदतनीसाला लुटण्याची जकिंवा अपहरण करण्याची जकिंवा बलात्कार करण्याची एक युक्ती आहे. munotes.in

Page 134

सामाजिक मानसशास्त्र
134 त्यामुळे लोक सावध राहतात आजण इतरािंना मदत करणिं टाळतात, िरी त्यािंना ही आणीबाणी आहे असिं वाटत असलिं तरी. िोडक्यात, आपण असे म्हणू शकतो की, सिंिाव्य मदतनीस 'बोधात्मक गजणत' करतो. मदतीचे सकारात्मक प्रजतफळ मदतजनसाच्या िावना आजण जवश्वासािंमधून जमळते आजण मदतीचा खचण हा त्या आणीबाणीच्या पररजस्ितीत अिंतिूणत असलेला खरा धोका असू शकतो. आपली प्रगर्ी र्पासा: १. आणीबाणीच्या पररजस्ितीत लोक इतरािंना मदत करतात का? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. मदत करण्याचा जकिंवा न करण्याचा जनणणय घेण्याच्या महत्त्वाच्या पायऱ्या कोणत्या आहेत? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ८.३ मदर् करण्याची प्रवृत्ती वाढवणारे/ कमी करणारे घटक (Factors that Increase/Decrease the Tendency to Help) आतापयांत, आपण पाजहले आहे की, आपत्कालीन पररजस्ितीत उपजस्ितािंचा प्रिाव हा मदत वतणनास करण्यास कसा प्रजतबिंध करू शकतो. पण प्रश्न असा जनमाणण होतो की, आणीबाणी नसलेल्या पररजस्ितीचे काय? आणीबाणी नसलेल्या पररजस्ितीत मदत करण्याच्या वागणुकीवर पररणाम करणारे कोणते घटक आहेत? आपण त्यावर लि केंजित करू या. ८.३.१ समाजाभिमुख वर्तन वाढवणारे घटक (Factors that Increase Prosocial Behavior) एखाद्याला आियण वाटते की मदतीची गरि असलेल्या सवण लोकािंना मदत जमळण्याची समान सिंधी आहे की नाही जकिंवा त्यािंच्यात िेदिाव केला िातो आजण इतरािंच्या तुलनेत, काही लोकािंना मदत जमळण्याची अजधक चािंगली सिंधी असते. उत्तर हो असेल तर पुढचा प्रश्न मनात येतो तो म्हणिे 'का'? काही लोकािंना इतरािंपेिा मदत जमळण्याची शक्यता िास्त का असते. मानसशास्त्रज्ािंनी या प्रश्नािंची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न केला आहे आजण असा जवश्वास आहे की पुढील घटकािंमुळे समािाजिमुख वतणन वाढते. munotes.in

Page 135

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
135 अ) स्वर्ःसारख्याच लोकाांना मदर् करणे. (Helping People Similar to Ourselves) लोकािंनी जमत्र आजण कुटुिंबातील सदस्यािंना मदत करणे अगदी स्वािाजवक आहे, परिंतु अनोळखी लोकािंचे काय. मदतीची गरि असलेल्या कोणत्याही अनोळखी व्यक्तीला ते मदत करतील का? हेडन आजण इतर (१९८४) आजण शॉ आजण इतर (१९९४) यािंनी अभ्यासातून दाखवून जदले की, लोक स्वत:सारखेच असलेल्या अनोळखी लोकािंना मदत करतात. वय, राष्रीयत्व, धमण, जलिंग इत्यादी बाबतीत हे साम्य असू शकते. या जनष्कषाांचे एक कारण असे असू शकते की, इतरािंशी साधम्यण असल्यामुळे सिंिाव्य मदतनीसािंची सहिावनापूणण जचिंता वाढते आजण समोरच्या व्यक्तीला काय अनुिवायला हवे याची त्यािंची समि येते. आपल्यासारख्याच लोकािंसाठी आपली सहानुिूती वाढते कारण आपण स्वत: ला त्यािंच्या िागी ठेवू शकतो आजण ते काय अनुिवत असतील याची कल्पना करू शकतो. ब) प्रसामाभजक प्रभर्रूपाचे प्रदशतन-र्ेट भकांवा इलेक्ट्रॉभनक (Exposure to Prosocial Models – Live or Electronic) आपण आधीच जशकलो आहोत की बघणाऱ्यािंची सिंख्या जितकी िास्त असेल जततकी कोणीही एखाद्या व्यक्तीला मदत करण्याची शक्यता कमी असते. तिाजप, सिंशोधनात असे जदसून आले आहे की, िर या प्रेिकािंपैकी एका व्यक्तीने पुढाकार घेतला आजण पीजडतेला मदत केली तर ते इतरािंनाही मदतीसाठी पुढे येण्यास प्रवृत्त करते. एक व्यक्ती िी मदत करण्याच्या वागणुकीस प्रारिंि करते ती सामाजिक प्रजतरूप बनते ज्याचे इतर लोक अनुसरण करतात. एखाद्या जवजशष्ट पररजस्ितीत कसे वागावे याबिल इतरािंसाठी हे एक सिंकेत बनते. सामाजिक प्रजतरूप तात्काजलक पररजस्ितीत उपजस्ित असण्याची गरि नाही, परिंतु िर लोकािंना अशाच पररजस्ितीत इतरािंना मदत करणाऱ्या एखाद्या व्यक्तीच्या सिंपकाणत आले, तर ते सध्याच्या पररजस्ितीत मदतीसाठी पुढे येतील. उदाहरणािण, ब्रायन आजण टेस्ट (१९६७) यािंनी एक अभ्यास केला ज्यामध्ये एका मजहलेने सपाट टायर असलेली आपली गाडी रस्त्याच्या कडेला उिी केली. तेिून िाणाऱ्या इतर वाहनचालकािंचा तेिे िािंबण्याचा आजण जतला मदत करण्याकडे िास्त कल असेल. परिंतु, िर त्यािंनी यापूवी अशाच प्रकारच्या समस्येसह दुसऱ्या मजहलेला दुसऱ्या व्यक्तीची मदत घेताना पाजहले असेल तरच. खरिं तर, मदत करण्याच्या प्रजतरूपाची प्रतीकात्मक उपजस्िती देखील मदतीचे वतणन वाढजवण्यासाठी पुरेसे चािंगले आहे. उदाहरणािण, मोठया स्टोअसणमध्ये, कॅजशयरिवळ बऱ्याचदा आपल्याला देणगीची पेटी सापडते, िी काचेपासून बनलेली असते (िेणेकरून सामग्री दृश्यमान होईल) आजण त्यात काही पैसे असतात, त्यामध्ये मोठया मूल्याच्या नोटािंचा समावेश असतो. हे अप्रत्यिपणे सूजचत करते की असेही काही लोक आहेत ज्यािंनी मोठ्या प्रमाणात पैसे दान केले आहेत. त्यामुळे, लोकािंना असे वाटते की इतरािंनी हे केले आहे म्हणून कदाजचत मीसुद्धा तसेच मोठे दान केले पाजहिे. ही युक्ती अनेक वेळा काम करते. या कल्पनेची चाचणी घेण्यासाठी माजटणन आजण रँडल (२००८) यािंनी देणगीच्या वतणनावर एक अभ्यास केला. त्यािंनी तीन प्रायोजगक पररजस्िती जनमाणण केली. munotes.in

Page 136

सामाजिक मानसशास्त्र
136 १.पारदशणक दानपेटी ररकामी होती, 2. ते जवरळपणे िरले गेले ३. िरपूर िरून काढली. त्यािंना आढळले की बॉक्समध्ये काही पैसे होते तेंव्हा दान लिणीय प्रमाणात वाढले. िेव्हा बॉक्स ररकामा होता, तेव्हा दान सवाणत कमी होते. अभ्यासाच्या दुसऱ्या एका रचनेत त्यािंनी दानपेट्या एकतर नोटािंनी जकिंवा नाण्यािंनी िरल्या. या जनकालािंवरून असे जदसून आले की, लोकािंनी चौकटीत िे पाजहले ते दान देण्याकडे लोकािंचा कल िास्त होता, िर लोकािंनी जबले पाजहली, तर ते जबलािंचे समान मूल्य देण्याकडे त्यािंचा कल होता. िेंव्हा त्यािंनी नाणी पाजहली, तेंव्हा त्यािंनी नाणी जदली. क) समाजाभिमुख भहहभडओ खेळ खेळणे (Playing Prosocial Video Games): माध्यमािंमधील जहिंसाचाराच्या प्रदशणनामुळे आक्रमक वतणन वाढते हे सिंशोधनातून नोंदले गेले आहे. मानसशास्त्रज्ािंना हे िाणून घयायचे होते की हेच तत्त्व समािाजिमुख वतणनासाठी लागू होईल की नाही आजण समािाजिमुख वतणनाच्या जव्हजडओ खेळाच्या प्रदशणनामुळे समािाजिमुख वतणन वाढेल का. बुशमन आजण अँडरसन (२००२) यािंनी असा युजक्तवाद केला की, समािाजिमुख वतणनाच्या जव्हजडओ खेळाच्या प्रदशणनामुळे समािाजिमुख वतणनात वाढ होते. उदाहरणािण, त्यािंनी असा युजक्तवाद केला की समािाजिमुख जव्हजडओ गेम खेळणे हे सामाजिक जवचार आजण योिनािंना कारणीिूत ठरू शकते. म्हणिेच, वतणनास मदत करण्याशी सिंबिंजधत बोधात्मक नकाशा होय. िर अशा समािाजिमुख जव्हजडओ खेळािंचा वारिंवार सिंपकण आला, तर त्यामुळे समािाजिमुख कृतींबिल अनुकूल दृजष्टकोन जनमाणण होऊ शकतो आजण मदत करण्याच्या वतणनाशी सिंबिंजधत सकारात्मक िावना जनमाणण होऊ शकतात. यामुळे एखाद्या व्यक्तीच्या जवचारसरणीत दीघणकाळ जटकणारा बदलही अशा रीतीने घडून येऊ शकतो की, त्यामुळे त्याच्या समािाजिमुख वतणनात वाढ होते. जग्रटमेयर आजण ओसवाल्ड (२०१०) यािंनी त्यािंच्या प्रयोगाद्वारे हे दाखवून जदले की, समािाजिमुख जव्हजडओ गेम्सच्या प्रदशणनामुळे व्यक्तीच्या स्विावात मिबूत आजण जचरस्िायी बदल घडून येतात. या प्रयोगात सहिागींना तीन गटािंमध्ये जविागण्यात आले. एक गट समािाजिमुख जव्हजडओ गेम खेळला, दुसरा गट आक्रमक जव्हजडओ गेम खेळला आजण जतसरा गट तटस्ि जव्हजडओ गेम खेळला. त्यानिंतर मदत हवीच अशी पररजस्िती जनमाणण झाली. प्रयोगकत्याणने पेजन्सलचा बॉक्स फरशीवर सािंडला. असे जदसून आले आहे की ज्यािंनी समािाजिमुख जव्हजडओ गेम खेळले त्यापैकी 57% लोक, तटस्ि जव्हजडओ गेम खेळणारे 33% आजण आक्रमक जव्हजडओ गेम खेळणारे केवळ 28% लोक मदतीसाठी पुढे आले. समािाजिमुख जव्हजडओ गेम्समुळे समािाजिमुख वतणन वाढते, ही मूलिूत यिंत्रणा शोधण्यासाठी प्रयोगकत्याांनी आणखी एक अभ्यास केला. त्यािंनी सहिागींना दोन गटात जविागले. एका गटाला खेळण्यासाठी समािाजिमुख जव्हजडओ गेम देण्यात आले, तर दुसऱ्या गटाला तटस्ि जव्हजडओ गेम खेळण्यासाठी देण्यात आले. दोन्ही गटािंमधील सहिागींना जव्हजडओ गेम खेळताना ते काय जवचार करीत आहेत हे दशणजवण्यास सािंगण्यात आले. munotes.in

Page 137

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
137 अपेिेप्रमाणे, िे लोक समािाजिमुख जव्हजडओ गेम खेळत होते, त्यािंनी खुलासा केला की तटस्ि खेळ खेळणाऱ्यािंपेिा इतरािंना मदत करण्याचा त्यािंचा जवचार प्रामुख्याने िास्त होता. जशवाय, एका अभ्यासाने हे देखील जसद्ध केले आहे की, विंशशास्त्रीय जव्हजडओ गेम खेळण्यात घालवलेला वेळ अनेक मजहने उलटून गेल्यानिंतरही विंशशास्त्रीय वतणनाशी सकारात्मकपणे सिंबिंजधत आहे. अशा प्रकारे, समािाजिमुख जव्हजडओ गेम खेळण्याचा केवळ अल्प-मुदतीचा पररणामच होत नाही तर एखाद्या व्यक्तीवर दीघणकाळ जटकणारा प्रिाव देखील पडतो. हे देखील या वस्तुजस्ितीवर प्रकाश टाकते की जव्हजडओ गेम खेळण्याचा स्वतःवर प्रजतकूल पररणाम होत नाही असे सामान्यत: मानले िाते. ते आक्रमक वतणन जकिंवा मदत करणारे वतणन तयार करेल की नाही हे जव्हजडओ गेमच्या सामग्रीवर अवलिंबून असते. ड) स्वर्:वरचां आपलां लि कमी करणाऱ्या िावना (Feelings that Reduce Our Focus on Ourselves) अनेक मानसशास्त्रज्ािंनी असे प्रजतपादन केले आहे आजण जसद्ध केले आहे की, जवस्मयकारक िावनेमुळे समािाजिमुख वतणनात वाढ होते. तर, जवस्मयाची िावना काय आहे. जवस्मय ही एक िावना आहे िेव्हा एखाद्या व्यक्तीस काही शजक्तशाली उत्तेिनािंचा सामना करावा लागतो ज्यामुळे त्याला खूप लहान वाटते (केल्टनर आजण हैड, 2003; जतलजक्वन, 2008; पीफ आजण इतर, 2015) जवस्मयाची िावना एखाद्या व्यक्तीची स्वतबिलच्या महत्वाची िावना कमी करते, ज्यामुळे तो समािातील त्याच्या िूजमकेकडे अजधक लि देतो (पीफ आजण इतर, 2015). सिंशोधनात असे जदसून आले आहे की, ज्या व्यक्तींना जवस्मय वाटतो ते सहसा अजधक दान करतात (पीफ आजण इतर, 2015) आजण अजधक मदत करतात (प्रादे आजण सरोग्लो, 2016). ते इतरािंसोबतच्या त्यािंच्या वैयजक्तक सिंबिंधािंमध्ये कमी स्वािी असतात (कॅम्पबेल आजण इतर 2004). जवस्मय ही एक सकारात्मक िावना आहे िी स्वािण, स्व-केंजित प्रवृत्ती आजण स्व-महत्त्व कमी करून आजण व्यक्तीचे लि इतरािंकडे आजण सामूजहक ओळखीकडे वळवून " स्वत: ला लहान " प्रेररत करते (पीफ आजण इतर, 2015). जपफ आजण इतर (२०१५) यािंनी त्यािंच्या प्रयोगाद्वारे हे सत्याजपत केले ज्यामध्ये त्यािंनी सहिागींना दोन गटािंमध्ये जविाजित केले. एका गटाला खरोखरच प्रिावी झाडे दाखजवली, ज्यामुळे आियाणची िावना जनमाणण झाली आजण दुसऱ्या गटाला एक अजतशय उिंच परिंतु सामान्य इमारत दाखजवली. त्यानिंतर दोन्ही गटािंना मदतीच्या वतणनाची आवश्यकता असलेल्या पररजस्ितीला सामोरे िाण्यास लावले. प्रयोगकत्याणने मोठ्या प्रमाणावर पेन टाकले. त्यािंना असे जदसून आले की, ज्यािंनी आियाणचा अनुिव घेतला त्यािंनी इतर गटापेिा प्रयोगकत्याणला मदत करण्यासाठी अजधक पेन उचलले. यावरून असे जदसून आले, की िीतीमुळे आपले लि स्वतःपासून आजण स्वत:च्या जचिंतािंपासून दूर िाते आजण आपण अजधक मदत करतो. इ) सामाभजक वगत: जयाांच्याकडे कमी आहे र्े लोक जास्र् देर्ार् का? (Social Class: Do People who have Less Give More) सामान्य ज्ान असे सूजचत करते की, लोक इतर गरिू व्यक्तीला िर त्यािंच्याकडे जशल्लक ठेवण्यासाठी पुरेशी सिंसाधने असतील तर मदत करण्यास अजधक इच्छुक असतात. दुसऱ्या munotes.in

Page 138

सामाजिक मानसशास्त्र
138 शबदािंत सािंगायचिं झालिं, तर आपण अशी अपेिा करू शकतो की, एखादा श्रीमिंत माणूस एखाद्या गरीब माणसाला मदत करायला िास्त तयार होईल, कारण, त्यामुळे त्याची फारशी गैरसोय होत नाही. मात्र, प्रत्यिात ते त्याच्या उलट आहे. आपल्या असे लिात येते की, एखादी व्यक्ती जितकी श्रीमिंत असेल जततकी ती व्यक्ती अजधक डिंकदायक असेल आजण इतरािंना मदत करणार नाही. जपफ आजण इतर (२०१०) यािंनी उच्च दिाणच्या लोकािंपेिा कमी सामाजिक-आजिणक प्रवृत्तीचे लोक खरोखरच िास्त समािाजिमुख वतणन दाखवतील या गृहीतकाची चाचणी घेण्यासाठी अनेक प्रयोग केले. अशाच एका प्रयोगात त्यािंनी सहिागींना "हुकूमशहाचा खेळ" खेळण्यास सािंजगतले. या खेळात एका व्यक्तीला सािंजगतले िाते की, ते स्वत:मध्ये १० गुण वाटून घेऊ शकतात आजण िोडीदार हे जविािन स्वीकारू शकतात जकिंवा नाकारू शकतात पण ते बदलू शकत नाहीत. एखाद्या व्यक्तीने आपल्या िोडीदारास नेमून जदलेल्या गुणािंची सिंख्या त्या व्यक्तीने दाखजवलेल्या समािाजिमुख वतणनाचे प्रमाण दशणवते. सहिागींना १० पायरीच्या जशडीच्या रेखािंकनावर सूजचत करून त्यािंच्या स्वत: च्या कजित वगाणचे मोिमाप करण्यास सािंजगतले गेले, ज्यात अगदी कमी उत्पन्न, जशिण आजण व्यवसायापासून ते तळाशी अगदी वरच्या बािूस खूप उिंचापयांतचा समावेश होता. अपेिेप्रमाणे, जनकालािंवरून असे जदसून आले की सामाजिक-आजिणक जस्िती आजण समािाजिमुख वतणन यािंच्यात नकारात्मक सिंबिंध आहे. म्हणिे, त्यािंची कजित सामाजिक-आजिणक जस्िती जितकी कमी असेल जततके त्यािंनी आपल्या िोडीदाराला जदलेल्या मुद्द्यािंची सिंख्या िास्त आहे. जपफ आजण इतर (२०१०) यािंनी असा तकण केला की, उच्च जकिंवा जनम्न सामाजिक-आजिणक जस्िती असलेल्या लोकािंच्या समािाजिमुख वतणनातील फरक त्यािंना दुसऱ्या व्यक्तीबिल जकती सहानुिूती वाटते. कमी सामाजिक-आजिणक जस्िती असलेल्या लोकािंमध्ये इतरािंबिल अजधक दया येते आजण असा जवश्वास आहे की ज्यािंचे नुकसान होण्याची शक्यता असते त्यािंना मदत करणे महत्वाचे आहे. जनम्न सामाजिक-आजिणक जस्िती व्यक्तींमध्ये बऱ्याचदा सिंसाधनािंचा अिाव असतो, त्या त्यािंच्या इजच्छत िीवनाचे पररणाम साध्य करण्यासाठी त्यािंच्या सिोवतालच्या लोकािंवर आजण बाह्य वातावरणावर अजधक अवलिंबून असतात आजण म्हणूनच ते अजधक सामाजिक-समिणक पद्धतीने कायण करताना जदसतात आजण ते सामाजिक गुिंतवणूकीचे प्रदशणन करून स्वत: ला सिंकेत देण्याची शक्यता िास्त असते. ८.३.२ मदर् कमी करणारे घटक (Factors that Reduce Helping) समािाजिमुख वतणन वाढजवण्यात योगदान देऊ शकतात िसे काही घटक आहेत, त्याचप्रमाणे मदतीचे वतणन कमी करू शकतात असे काही घटक आहेत. अ) सामाभजक बभहष्कार भकांवा त्यांजन: "वगळले जाण्याने दु:ख होर्े (Social Exclusion: Being “Left Out” Hurts) हे एक सवणज्ात सत्य आहे की मानव एकाकी न राहता समुदायात राहणे पसिंत करतो. बऱ्याचदा, लोक समािाजिमुख वतणन करतात कारण त्यामुळे त्यािंना इतर लोकािंशी सलग्न राहण्यास मदत होते आजण त्यािंच्यामध्ये आपुलकीची िावना वाढते. त्यामुळे, एखाद्या व्यक्तीला समूहाने नाकारले जकिंवा समूहात जवलगीकरण केले, तर त्या व्यक्तीचे समािोपयोगी वतणन कमी होण्याची शक्यता खूप िास्त असते. उदाहरणािण, पाकणहस्टण आजण अशर munotes.in

Page 139

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
139 (१९९२) यािंना असे आढळले की, समािाजिमुख वतणन आजण सामाजिक स्वीकृती यािंच्यात लिणीय प्रमाणात उच्च सकारात्मक परस्परसिंबिंध आहे. इतर अभ्यासािंवरून असे जदसून आले आहे की, कमी जमत्र असलेल्या मुलािंमध्ये इतरािंच्या त्रासाबिल सहानुिूतीची सिंवेदनशीलता कमी असते (डेकोजवच आजण गेरीस, 1994). अशी मुले िगाकडे शत्रुत्वाने पाहतात आजण आक्रमकपणे प्रजतसाद देतात. सामाजिक बजहष्कारामुळे लोकािंचा आत्मसन्मान कमी होतो आजण ते त्यािंच्या िीवनाबिल कमी समाधानी होतात. त्यािंची सहानुिूतीची िावना कमी झाल्यामुळे, समािाजिमुख वतणनही कमी होते, ते अजधक आक्रमक होतात आजण त्यािंना इिा पोहोचवण्याचा प्रयत्न करतात (शोनेटण-राईचल, १९९९). तुवेंगे आजण इतर (२००७) यािंनी त्यािंच्या प्रयोगािंद्वारे हे प्रमाजणत केले. सहिागींना प्रिम व्यजक्तमत्त्व प्रश्नावली िरण्यास सािंगण्यात आली. त्यािंना या प्रश्नावलीचा अजिप्राय देताना तीन प्रायोजगक अटी सािंजगतल्या- १. िजवष्यासिंबिंधी एकाकी जस्िती - या जस्ितीत, सहिागींना सािंगण्यात आले की त्यािंचे व्यजक्तमत्त्व असे आहे की िजवष्यात ते एकटे राहतील. त्यािंचे जमत्र आजण नातेसिंबिंध आहेत, परिंतु हे अल्पायुषी आहेत आजण म्हातारपणाच्या जस्ितीत, ते एकटे असतील. २. िजवष्यातील-सिंबिंजधत जस्िती - या जस्ितीत, सहिागींना सािंगण्यात आले की त्यािंच्या फायद्याचे सिंबिंध आहेत आजण हे दीघणकाळ जटकणारे जस्िर सिंबिंध आहेत. त्यािंना सािंगण्यात आले की, तुमचे नेहमी असे जमत्र असतील िे तुमची काळिी घेतील. ३. दुिाणग्य- जनयिंत्रण जस्िती- या जस्ितीत लोकािंना सािंगण्यात आले की, ते अपघातप्रवण असल्याने त्यािंच्या पुढील आयुष्यात अपघात होण्याची शक्यता िास्त आहे. िरी ते त्यािंच्या आयुष्याच्या सुरुवातीच्या काळात अपघातप्रवण झाले नसले, तरी आता निंतरच्या आयुष्यात, आपण अपघातप्रवण व्हाल आजण बरेच अपघात होतील. सामाजिक बजहष्कार आजण नातेसिंबिंध यािंचा काहीही सिंबिंध नाही, हे दाखवण्यासाठी ही अट जनमाणण करण्यात आली होती. मग त्यािंना प्रत्येकी २ डॉलसण जदले गेले आजण ते त्यािंना हवे तसे वापरण्यास सािंजगतले. या वेळी सिंशोधकाने िाहीर केले की जतला दुसऱ्या खोलीत इतर काही काम करावे लागत असल्याने जतला खोली सोडावी लागत आहे. पण जनघण्यापूवी जतने िाहीर केले की काही 'जवद्यािी आणीबाणीच्या फिंडा'साठी पैसे गोळा करत आहेत आजण लोकािंनी हातिार लावला तर त्याचे खूप कौतुक होईल. मात्र, दान करण्याची सक्ती नाही. पररणामािंवरून असे जदसून आले आहे की, िजवष्यातील एकट्या पररजस्ितीत सहिागींनी इतर दोन अटींच्या तुलनेत कमीतकमी देणगी जदली. या पजहल्या अवस्िेतील केवळ 37% लोकािंनी देणगी जदली. यावरून असे जदसून आले की, िेव्हा लोकािंना अशी िावना असते की, इतर लोक आपल्याला नाकारतात, तेव्हा ते इतर लोकािंना मदत करण्याकडे कमी झुकतात. ब) अांधार / अज्ञार्: अनाभमकर्ेची िावना (Darkness: Feelings of Anonymity) चेन-बो झोंग आजण इतर. (२०१०) असे सुचजवले की, अिंधारामुळे जनजवणकार वतणन, अप्रामाजणकपणा आजण स्वािण वाढतो आजण समािाजिमुख वतणन कमी होते. बहुतेक सिंस्कृतींमध्ये समािोपयोगी वतणन ही एक सामाजिक रूढी आहे. कधीकधी, आपण केवळ आपले जनरीिण करू शकतो जकिंवा आपली कृती इतरािंना ओळखता येवू शकते म्हणून आपण munotes.in

Page 140

सामाजिक मानसशास्त्र
140 समािाजिमुख वतणन करतो. समािोपयोगी वतणनातून आपल्याला सामाजिक मान्यता जमळवायची असते. अिंधारात इतरािंना आपल्याला पाहता येत नाही आजण समािोपयोगी कृत्याचा मूळ हेतूच दूर होतो. काळोखामुळे अनाजमकतेची िावनाही जनमाणण होते ज्यामुळे समािाजिमुख वतणन कमी होते आजण स्वािी वागणे शक्य होते जकिंवा अप्रामाजणक वतणनही होवू शकते. या गृहीतकाची चाचणी घेण्यासाठी चेन-बो झोंग आजण इतर (२०१०) यािंनी एक अभ्यास केला. सहिागींना दोन गटािंमध्ये जविागले गेले. एका गटाला जकिंजचत अिंधाऱ्या खोलीत ठेवण्यात आले होते, तर दुसऱ्या गटाला चमकदार प्रकाश असलेल्या खोलीत ठेवण्यात आले होते. दोन्ही गटािंना मॅजरक्स सोडवण्याचे समान कायण देण्यात आले. त्यािंना सािंगण्यात आले की, िर त्यािंनी मॅजरक्सवर चािंगली कामजगरी केली तर त्यािंना अजतररक्त 10 डॉलर जमळतील. अशी अपेिा होती की सहिागींनी त्यािंचे गुण फुगाजवतील. सिंशोधनातून असे आढळले की, अप्रामाजणक असण्याची शक्यता चमकदार प्रकाशाच्या खोलीपेिा अिंधाऱ्या खोलीत खूप िास्त झाली. िरी या अभ्यासाने िेट समािाजिमुख वतणन मोिले नाही, परिंतु प्रामाजणक असणे आजण इतरािंची फसवणूक न करणे हे देखील एक प्रकारचा समािाजिमुख वतणन आहे. या अभ्यासातून असे जदसून आले आहे की, अिंधार एखाद्या व्यक्तीमध्ये अज्ाततेचा भ्रम जनमाणण करतो आजण यामुळे सामाजिक रूढींकडे दुलणि करण्याच्या प्रवृत्तीस प्रोत्साजहत जमळते. अनाजमकता देखील जवजिप्तता जनमाणण करते ज्यामुळे इतरािंना मदत करण्याची प्रेरणा कमी होते. कारण, इतरािंना त्यािंचे समािोपयोगी कृत्य लिात येणार नाही आजण पररणामी त्यािंची सामाजिक जस्िती सुधारली िाणार नाही. क) आपल्या वेळेला आभर्तक मूल्य देणे (Putting an Economic Value on Our Time) आतापयांत आपण पाजहले आहे की, सहानुिूती, सध्याची मनःजस्िती, िीतीची िावना आजण इतरािंच्या िावना अचूकपणे समिून घेणे, त्यािंच्या मदतीची गरि समिून घेणे यासारख्या बोधात्मक घटकािंसारख्या िावजनक घटकािंचा समािाजिमुख कृतींसाठी आपल्या जनणणयािंवर कसा पररणाम झाला आहे. ही चचाण पुढे नेत असताना आपल्या समािाजिमुख वतणनावर पररणाम करणारा आणखी एक बोधात्मक घटक पाहणे अत्यावश्यक आहे आजण ते म्हणिे, समािाजिमुख वतणनाची आजिणक जकिंमत. डीव्हो आजण फेफर (२०१०) यािंनी असे सुचवले की, िेव्हा लोक पैशाच्या बाबतीत वेळेचा जवचार करतात तेव्हा त्यािंची मदत करण्याची शक्यता कमी असते. पैशामुळे लोकािंचा वेळेकडे पाहण्याचा दृजष्टकोन बदलत िातो, त्यामुळे वेळेचा जवचार केल्यास, लोकािंना नुकसान िरपाई न जमळालेल्या कामािंचे अवमूल्यन करण्यास प्रवृत्त केले िाते आजण आपला वेळ फुकटात स्वेच्छेने घालवण्यासाठी कमी वेळ खचण केला िातो. डीव्हो आजण फेफर (२०१०) यािंचा असा जवश्वास होता की, काही व्यवसाय त्यािंच्या सदस्यािंना पैशाच्या बाबतीत वेळेचा जवचार करण्यासाठी प्रजशिण देतात. उदाहरणािण, डॉक्टर त्यािंच्या रुग्णािंवर जदलेले उपचार आजण केलेल्या शस्त्रजक्रयेच्या बाबतीत शुल्क आकारतात, परिंतु वकील आजण सल्लागार त्यािंच्या अशीलावर वर खचण केलेल्या वेळेच्या बाबतीत शुल्क आकारतात. िेव्हा लोक पैशाच्या बाबतीत आपल्या वेळेचा जवचार करतात, तेव्हा नुकसान िरपाई न जमळालेल्या कोणत्याही वतणनात गुिंतण्याकडे त्यािंचा कल कमी असतो, असा त्यािंचा दावा आहे. या गृहीतकाची चाचणी घेण्यासाठी त्यािंनी ज्यािंनी अद्याप स्वत: चा सराव सुरू केला नव्हता अश्या जतसऱ्या वषाणच्या munotes.in

Page 141

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
141 कायद्याच्या जवद्यार्थयाांबरोबर एक अभ्यास केला कारण, पैशाच्या बाबतीत अद्याप त्यािंनी वेळेचा जवचार करण्यास सुरवात केली नव्हती. त्यािंना एखाद्या सिंस्िेसाठी त्यािंचा वेळ स्वेच्छेने देण्याच्या इच्छेबिल एक प्रश्नावली िरण्यास सािंगण्यात आले. 5 मजहन्यािंनिंतर, िेव्हा त्यािंनी त्यािंचा कोसण पूणण केला आजण सराव सुरू केला, तेव्हा त्यािंना पुन्हा एकदा तीच प्रश्नावली िरण्यास सािंगण्यात आले. जनकालािंवरून असे जदसून आले की, दुस-या फेरीत, िेव्हा सहिागींनी कायद्याचा सराव करण्यास सुरुवात केली होती आजण खटल्यािंवर खचण केलेल्या वेळेच्या बाबतीत त्यािंच्या ग्राहकािंकडून शुल्क आकारण्यास सुरुवात केली होती, तेव्हा ते इतर कायद्याच्या जवद्यार्थयाांच्या म्हणिे ज्यािंनी अद्याप सराव सुरू केला नव्हता त्यािंच्या तुलनेत सिंस्िेसाठी आपला वेळ स्वेच्छेने देण्यास कमी इच्छुक होते. यावरून हे स्पष्टपणे जदसून आले की, वेळेबिल पैसा म्हणून जवचार केल्यामुळे स्वयिंसेवक म्हणून वेळ खजचणक उपक्रमामध्ये व्यस्तता कमी होते. खरिं तर, असे जदसून आले आहे की वेळेबिल पैसे म्हणून जवचार केल्याने तुलनेने वेळ न लागणाऱ्या महागड्या उपक्रमामध्ये देखील गुिंतवणूक कमी होते. याचे कारण असे असू शकते, पैशाच्या रूपात वेळेबिल जवचार करणे एखाद्या व्यक्तीच्या प्रेरणादायक प्रणालीचा घटक स्वयिं-वजधणत मूल्यािंसह एकजत्रत केला िातो (फेफर आजण डीव्हो, 2009). तुमची प्रगती तपासा: १. समािाजिमुख वतणन वाढजवणारे घटक कोणते? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. समािाजिमुख वतणन कमी करणारे घटक कोणते? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ८.४ समूह भनधी भकांवा क्राऊड फांभडांग: एक नवीन प्रकारचे समाजाभिमुख वर्तन (Crowd funding: A New Type of Prosocial Behavior) पूवी कोणालाही स्वत:चा व्यवसाय सुरू करायचा असेल तर तो जनधीसाठी आपले जमत्र, नातेवाईक, बँका आदींकडे सिंपकण साधायचा. परिंतु अलीकडे एक नवीन प्रवाह सुरू झाला आहे, सिंिाव्य उद्योिक मदतीसाठी अनोळखी लोकािंकडे िात आहेत. जककस्टाटणर, जवशबेरी, फ्युएलएड्रीम, इिंजडगो अशा अनेक इिंटरनेट वेबसाइट्स आहेत, ज्या नव्या उद्योिकािंना समूह जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंगच्या माध्यमातून आपले व्यवसाय प्रस्िाजपत करण्यास मदत करत munotes.in

Page 142

सामाजिक मानसशास्त्र
142 आहेत. या वेबसाइट्स जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंगची इच्छा असलेल्या उद्योिकािंनी बनवलेले जव्हजडओ अपलोड करतात. या जव्हजडओिंमध्ये उद्योिकाने देऊ केलेली उत्पादने / सेवा आजण प्रेिकािंना देणगी देण्याचे आवाहन दशणजवले आहे. हे आवाहन जमळालेल्या देणग्यािंच्या बदल्यात काहीही आश्वासन देत नाही. ते देणग्या मागत असल्याने पैसे परत होण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही जकिंवा निंतर नफ्यातील कोणताही जहस्सा, उद्योग यशस्वी होईल जकिंवा देणगीदाराला कोणतेही कौतुक जमळेल याची शाश्वती नाही. मानसशास्त्रज् या प्रश्नाचे उत्तर शोधत आले आहेत, िेव्हा त्याला स्वत: ला त्या बदल्यात काही जमळत नाही, तेंव्हा एखाद्या व्यक्तीला त्याची स्वपने साकार करण्यासाठी कोणी मदत का करेल? अनेकदा समूह जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंगच्या माध्यमातून चािंगली रक्कम जमळजवण्यात उद्योिक यशस्वी होतात, असे सवेिणातून जदसून आले आहे. समूह जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंगचे वणणन एक प्रजक्रया म्हणून केले िाऊ शकते ज्यामध्ये उद्योिक त्यािंच्या किंपन्या स्िापन करण्यासाठी आजण निंतर चालजवण्यासाठी जदलेल्या पैशाचा वापर करतात. योगदानकत्याांना त्या बदल्यात काहीही जमळत नसल्यामुळे, समूह जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंगला समािाजिमुख वतणनाचा एक प्रकार म्हणून सिंबोधले िाऊ शकते. समूह जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंगच्या या कृतीत तीन पि आहेत - जनधीचा शोध घेणारा, मध्यस्ि वेबसाइट्स आजण देणगीदार. येिे हे नमूद करणे आवश्यक आहे की या मध्यस्ि जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंग साइट्स हे सुजनजित करतात की जनधी शोधणारे लोक, त्यािंच्या जव्हजडओिंमध्ये वणणन केलेल्या हेतूसाठी खरोखरच या जनधीचा वापर करतात का. मानसशास्त्रज् अशा प्रकारच्या समािोपयोगी वतणनामागील कारणािंचा शोध घेत आहेत आजण आतापयांतच्या अभ्यासािंनी याची खालील कारणे दशणजवली आहेत – • देणगीदाराचा असा जवश्वास आहे की उत्पादने / सेवा चािंगल्या आहेत • त्यािंना फक्त मदत करायची आहे. • यामुळे त्यािंच्या आत्मसन्मानाला चालना जमळते. तिाजप, समूह जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंग केवळ नवोजदत उद्योिकािंना मदत करण्यापुरते मयाणजदत नाही जकिंवा ते केवळ इिंटरनेट वेबसाइट्सपुरते मयाणजदत नाही. वैद्यकीय जबले िरण्यासाठी पैशाची गरि असलेल्या लोकािंना मदत करणे, उच्च जशिणासाठी िाणे, मुलीच्या लग्नाचा खचण िागजवणे इत्यादींसाठी अनोळखी व्यक्तींकडूनही जनधी गोळा करणाऱ्या अनेक जबगर-नफा, जबगर सरकारी सिंस्िा आहेत. ८.४.१ िावना आभण समाजाभिमुख वर्तन (Emotion and Prosocial Behavior) तुम्ही ऑजफसमध्ये काम करत असाल, तर तुमच्या सहकाऱ्यािंनी तुम्हाला अनेकदा हे सािंगताना ऐकलिं असेल, सध्या साहेबािंकडे सुट्टी मागायला जकिंवा वाढवायला जकिंवा बढतीसाठी िाऊ नका, त्यािंचा मूड चािंगला नाही. अगदी घरातही अगदी लहानपणापासूनच लोक हेच तिंत्र वापरतात. एखादा तरुण मुलगा काही खास गोष्टी, काही सवलती, काही परवानग्या मागण्याआधी आपल्या वजडलािंची चािंगल्या मन:जस्िती असण्याची वाट पाहतो जकिंवा वजडलािंना चािंगल्या मूडमध्ये ठेवण्यासाठी काही तरी करतो. उदाहरणािण, त्याला परीिेत munotes.in

Page 143

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
143 चािंगले गुण जमळाले असतील आजण जमत्रािंबरोबर जपकजनकला िायचे असेल तर तो आधी वजडलािंना त्याची माकणशीट दाखवू शकतो आजण निंतर जपकजनकला िाण्याची परवानगी मागू शकतो. तिाजप, मनःजस्िती आजण समािाजिमुख वतणन यािंच्यातील सिंबिंध जततकासा सोपा नाही, सिंशोधन असे सूजचत करते की - सकारात्मक िावना आभण सामाभजक वर्तन: असे आढळले आहे की िेव्हा एखाद्या अनोळखी व्यक्तीची मनःजस्िती उिंचावली िाते तेव्हा लोक एखाद्या अनोळखी व्यक्तीला मदत करण्यास अजधक इच्छुक असतात, िसे की जवनोदवीर (जवल्सन १९८१) सावणिजनक टेजलफोन बॉक्सच्या कॉईन ररटनण स्लॉटमध्ये पैसे शोधणे (इसेन आजण लेजव्हन, १९७२), आनिंददायक जदवशी बाहेर वेळ घालवणे (कजनिंगहॅम, १९७९) जकिंवा अनपेजित लहान िेटवस्तू (इसन १९७०). बॅरन, 1990; बॅरन आजण िॉमसे (१९९४) यािंनी असा अहवाल जदला की, हवेतील सुखद सुगिंधदेखील समािोपयोगी वतणन वाढवू शकतो. म्हणूनच आपल्याला बऱ्याचदा आढळेल, दुकानदार त्यािंच्या दुकानात रूम फ्रेशनरची फवारणी करतात. परिंतु असे इतर अभ्यास देखील आहेत िे असे दशणजवतात की, िेव्हा लोक अत्यिंत चािंगल्या मूडमध्ये असतात तेव्हा मदत करण्याची प्रवृत्ती कमी होते. हे वरील अभ्यासाने िे म्हटले आहे त्याच्या जवरुद्ध असल्याचे जदसते. या जवरोधािासाचे कारण असे आहे की, िेव्हा लोक अत्यिंत चािंगल्या मनःजस्ितीत असतात, तेव्हा ते आणीबाणीच्या पररजस्ितीचा चुकीचा अिण लावतात आजण त्यािंना असे वाटते की मदतीची आवश्यकता नाही. खरे तर ते पररजस्िती अचूकपणे वाचू शकतात आजण आपत्कालीन पररजस्िती आहे आजण मदत देणे आवश्यक आहे हे िाणून घेऊ शकतात, तरीही आवश्यक असल्यास मदत देणे टाळू शकतात. उदाहरणािण, समिा, एक तरुण आपल्या जमत्र-मैजत्रणींसोबत घरी मस्त पाटी करत असेल आजण तो आनिंदी मनःजस्ितीत आहे. अशा वेळी त्याचा शेिारी येतो आजण कुणालातरी दवाखान्यात घेऊन िाण्यासाठी त्याला मदतीची गरि असते. त्या व्यक्तीला मदत करणे टाळण्यासाठी त्या तरुणाला काही ना काही बहाणे सापडण्याची शक्यता खूप िास्त आहे. नकारात्मक िावना आभण सामाभजक वर्तन: काही सिंशोधन अभ्यासानुसार असे जदसून आले आहे की, सामान्यत: लोक स्वत: नकारात्मक मूडमध्ये असताना इतरािंना मदत करत नाहीत. मात्र, ते पररजस्ितीवरही अवलिंबून असते. िर इतरािंना मदत केल्याने मदतनीसाचा नकारात्मक मूड िावनािंच्या सकारात्मक जस्ितीत बदलू शकत असेल, तर तटस्ि व्यक्तीपेिा जकिंवा सकारात्मक मनःजस्ितीत असलेल्या व्यक्तीपेिा नकारात्मक मनःजस्ितीतील व्यक्ती मदत करण्याची शक्यता िास्त असते. याचे कारण असे आहे की, नकारात्मक िावनािंचा अनुिव घेणाऱ्या व्यक्तीला आपल्या नकारात्मक मनःजस्ितीपासून मुक्त व्हायचे आहे आजण िर दुसऱ्या एखाद्याला मदत केल्याने त्याला त्याचे ध्येय गाठता आले तर तो मदत करेल. हे नकारात्मक मनजस्ितीतून सुटका मदत मॉडेलसारखेच आहे. कजनिंगहॅम आजण इतर (१९९०) यािंच्या मते, नकारात्मक िावना असणारी व्यक्ती केवळ काही जवजशष्ट पररजस्ितीतच मदत करेल, िसे की - munotes.in

Page 144

सामाजिक मानसशास्त्र
144 • नकारात्मक िावना फार तीव्र नसतात • आणीबाणीची पररजस्िती अगदी स्पष्ट आहे • मदत करण्याची कृती मनोरिंिक आजण समाधानकारक आहे आजण किंटाळवाणे जकिंवा अनाहूत नाही आनांद आभण इर्राांना मदर् करण्याच्या िावना: अनेक सिंशोधन अभ्यास असे सूजचत करतात की, िरी आपण समािाजिमुख वतणनात गुिंतलेल्या दुसऱ्या या व्यक्तीस पाजहले तरी त्याचा आपल्या िावनािंवर तीव्र सकारात्मक पररणाम होतो. मानविातीबिल आपल्याला प्रेरणादायक, उन्नत आजण आशावादी वाटते, िोडक्यात, आपल्याला आनिंद होतो. आनिंदाची ही िावना आपल्या स्वत:च्या समािोपयोगी वतणनातही वाढ करते. श्नाल आजण इतर (२०१०) यािंनी प्रयोगािंच्या माजलकेद्वारे याचे पुरावे जदले. अशाच एका प्रयोगात त्यािंनी सहिागींना जव्हजडओ जक्लपस दाखवल्या आजण तीन प्रायोजगक पररजस्िती जनमाणण केल्या. जव्हजडओ जक्लपमध्ये असे जदसून आले आहे की, अ) समािाजिमुख वतणनात गुिंतलेले इतर - "द ओप्रा जवन्फ्रे शो" (उन्नती प्रेरणा जस्िती) मधील एक जक्लप ब) "द ओपन ओशन" - डेजव्हड ऍटनबरोच्या जनसगण माजहतीपटातील एक जक्लप, ज्यात समुिाच्या सवाणत खोल िागातून प्रवासाचे वणणन केले गेले आहे (तटस्ि / जनयिंत्रण जस्िती) क) मिेशीर जवनोदी अजिनेता- "फॉल्टी टॉवसण" या जब्रटीश जवनोदी जचत्रपटाची एक जक्लप ज्याचा हेतू मनोरिंिन / हास्य जनमाणण करणे आहे (जमिण जस्िती) उिंचीच्या पररणामावर जनयिंत्रण ठेवण्यासाठी जमिण जस्ितीचा समावेश करण्यात आला होता, म्हणिेच, केवळ समािाजिमुख वतणनात गुिंतलेल्या इतरािंचे जनरीिण केल्याने सकारात्मक प्रिाव जनमाणण होतो. पररणामािंवरून असे जदसून आले आहे की, सहिागींनी केवळ उन्नतीच्या जस्ितीत उच्च पातळीची उिंची आजण केवळ आनिंददायक जस्ितीत करमणुकीची उच्च पातळी नोंदजवली. या तीन जस्ितीच्या सिंपकाणत आल्यानिंतर त्या सवाांना गजणतावर एक किंटाळवाणी आजण जबनपगारी प्रश्नावली िरून प्रयोगकत्याणला मदत करणार का, असा प्रश्न जवचारण्यात आला. त्यािंना मदत करणे बिंधनकारक नव्हते आजण प्रश्नावली इतर काही अभ्यासाशी सिंबिंजधत होती आजण ज्यात ते िाग घेत होते त्या अभ्यासाशी सिंबिंजधत नव्हते. असे जदसून आले आहे की, उन्नतीच्या जस्ितीत सहिागी झालेल्यािंनी इतर दोन पररजस्ितींमध्ये सहिागींपेिा प्रश्नावलीवर सुमारे दुपपट वेळ घालवला. उन्नतीच्या जस्ितीच्या तुलनेत आनिंददायक जस्िती आजण जनयिंत्रण जस्ितीमध्ये मदत करण्याच्या वागणुकीत कोणताही फरक जदसून आला नाही ही वस्तुजस्िती दशणजवते की उन्नतीच्या िावनेमध्ये केवळ सकारात्मक िावनािंपेिा िास्त गोष्टींचा समावेश आहे. हे प्रयोग दयाळूपणा सिंक्रामक आहे आजण अशा प्रकारच्या वतणनाच्या सिंपकाणत येऊन मदतीचे वतणन वाढवू शकतात या जवश्वासाला बळकटी देते. एखादी िाणू शकते की माध्यमािंमध्ये समािाला अजधक मानवी समाि बनजवण्याची अफाट िमता आहे. munotes.in

Page 145

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
145 आपली प्रगर्ी र्पासा १. समािाजिमुख वतणनाचे नवे प्रकार कोणते आहेत? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. समािाजिमुख वतणनात िावनािंची िूजमका काय असते? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ८.४.२ भलांग आभण समाजाभिमुख वर्तन (Gender and Prosocial Behavior) मानसशास्त्रज्ािंना आियण वाटले की, पुरुष अजधक मदत करतात की जस्त्रया? सिंशोधन असे सूजचत करते की पुरुष आजण जस्त्रया मदत करण्याच्या त्यािंच्या इच्छेमध्ये जिन्न नसतात, परिंतु कोण मदतीसाठी अजधक पुढे येईल हे पररजस्ितीवर अवलिंबून असते. काही पररजस्ितींमध्ये जस्त्रयािंपेिा पुरुष अजधक उपयुक्त ठरतात आजण इतर प्रकारच्या पररजस्ितीत जस्त्रया अजधक मदत करतात. उदाहरणािण, िेव्हा एखादी व्यक्ती सिंकटात असते, िावजनक आधाराची गरि असते, तेव्हा जस्त्रया मदतीसाठी पुढे येतील. दुसरीकडे, िेव्हा एखाद्या व्यक्तीला आग, पूर इत्यादींपासून वाचवणे आवश्यक असेल तेव्हा पुरुष पुढे येतील. असे म्हणता येईल की पुरुष आजण जस्त्रयािंची मदत त्यािंच्या लैंजगक िूजमकािंशी जकिंवा रूढींशी सुसिंगत आहे. स्त्री रूढीवादी प्रवृत्ती असे सूजचत करते की जस्त्रया मैत्रीपूणण, जनःस्वािी आजण इतरािंबिल काळिी बाळगण्याची अजधक शक्यता असते, तर पुरुष हे जनपुण, ठाम, स्पधाणत्मक आजण प्रबळ असतात असे मानले िाते. जस्त्रया इतर लोकािंशी सहिपणे सिंबिंध ठेवतात आजण िवळचे परस्पर सिंबिंध तयार करतात. पुरुष अजधक एििंटी असतात, म्हणिे ते सहिपणे िवळचे सिंबिंध तयार करण्याकडे कल ठेवत नाहीत. त्याऐविी, ते तुलनेने मोठ्या गटािंशी सिंपकण साधतात. दुस-या शबदािंत सािंगायचिं झालिं, तर जस्त्रया िवळचे नातेसिंबिंध जनमाणण करतात आजण ज्यािंच्याशी त्यािंचा आिंतरवैयजक्तक सिंबिंध असतो, त्यािंनाच िावजनक आधार देतात आजण मात्र अनोळखी व्यक्तींशी नाही. पुरुषही मैत्री करतात पण ही मैत्री सामाजयक उपक्रमािंवर जकिंवा समान जहतसिंबिंधािंवर आधाररत असते. उदा., जक्रकेट चाहते, जबजलयडण गेम्स, लािंब पल्ल्याचे मोटार सायकल चालजवण्याचे गट इत्यादी. ओळखीच्या लोकािंना जितकी मदत करतील जततकीच मदत पुरुष अनोळखी व्यक्तींना करतात. मजहलािंपेिा पुरुषािंचा कल शौयाणसाठी अजधक पुरस्कार जमळण्याकडे असल्याचेही जदसून आले आहे. हे सूजचत करते की त्यािंचे स्वतःचे िीवन धोक्यात आले तरीही पुरुष इतरािंना मदत करतात. याउलट, आपल्या munotes.in

Page 146

सामाजिक मानसशास्त्र
146 समािातील सिंस्िािंना मदत करण्यासाठी, मदतीची गरि असलेल्या जवजशष्ट व्यक्तींना मदत करण्यावर िर देणाऱ्या सिंस्िािंना अजधक मदत करण्याकडे मजहलािंचा कल असतो. अशा प्रकारे, पुरुष आजण जस्त्रया दोघेही मदत वतणनात समान गुिंतलेले असतात परिंतु मदतीचा प्रकार जिन्न असतो. ८.५ समाजाभिमुख वर्तन आभण आक्रमकर्ा एकमेकाांच्या भवरुद्ध आहेर् का? (Are Prosocial Behavior and Aggression Opposites?) सवणसाधारणपणे, आमचा असा जवश्वास आहे की मदत वतणन आजण आक्रमक वतणन एकमेकािंच्या जवरुद्ध आहे. सामाजिक मानसशास्त्रज् मात्र त्याच्या दशणनी मूल्यावर हे स्वीकारायला तयार नव्हते. त्यािंनी या जवरोधािासावर बराच काळ जवचार केला, जनरीिण केले, सिंशोधन केले आजण या जनष्कषाणप्रत आले की, समािाजिमुख वतणन आजण आक्रमक वतणन हे एकमेकािंच्या अगदी जवरुद्ध नाहीत, खरिं तर ते अगदी समान आहेत जकिंवा अगदी आच्छाजदत आहेत. कोणतीही कृती समािाजिमुख वतणन होती की आक्रमक वतणन हे ठरजवण्यापूवी त्या कृतीचा तसेच त्या कृतीचा पररणाम आपण पाजहला पाजहिे. कृर्ी: एखादी कृती वतणनाला जकिंवा आक्रमकतेला मदत करत आहे की नाही हे त्या कृतीमागील हेतू जकिंवा हेतूवर अवलिंबून असते. उदाहरणािण, काही लोक इतरािंना प्रत्यिात प्राप्तकत्याणला मदत करण्यासाठी नव्हे तर स्वत:चा सामाजिक दिाण वाढवण्यासाठी, त्यािंच्या सामाजिकदृष्ट्या इष्ट वतणनाबिल समािाकडून कृतज्ता जमळवण्यास मदत करतात. अशा प्रकारे, हे मदत करणारे वतणन म्हणून वगीकृत केले िाऊ शकत नाही. याउलट, िेव्हा एखादा पालक जकिंवा जशिक एखाद्या मुलाला जशिा देतात, तेव्हा त्याला आक्रमक वागणूक म्हणता येईल का? कदाजचत नाही, कारण त्या जशिेमागचा हेतू मुलाच्या शैिजणक कामजगरीत सुधारणा घडवून आणणे हा आहे. त्याचप्रमाणे, प्रजशिकाने एखाद्या क्रीडापटूला जशिा जदली, तर त्या क्रीडािेत्रातील व्यक्तीचा खेळ सुधारण्याचा हेतू त्यामागे असू शकतो. 'दिंगल' या जहिंदी जसनेमात हे अगदी योग्य प्रकारे दाखवण्यात आलिं होतिं. पररणाम: केलेल्या कृतीचे पररणाम आपण पाजहले पाजहिेत. सवणसाधारणपणे, आम्हाला माजहत आहे की आक्रमकतेमुळे नुकसान होते आजण समािाजिमुख वतणनामुळे प्राप्तकत्याणस फायदा होतो. तिाजप, हे देखील नेहमीच खरे असू शकत नाही. उदाहरणािण, िर आपण एखाद्या व्यक्तीला धारदार चाकू घेऊन, दुसऱ्या व्यक्तीच्या शरीराचा िाग कापताना जकिंवा एखादी व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीच्या त्वचेखाली धारदार सुई घालताना पाजहली तर आपण त्याला आक्रमक कृत्य म्हणू शकतो का? पुन्हा, हे त्या व्यक्तीच्या हेतूवर अवलिंबून असते, िर तीक्ष्ण चाकू वापरणारी व्यक्ती सिणन असेल आजण दुसऱ्या व्यक्तीचा आिार बरा करण्याच्या उिेशाने शरीराचा िाग कापत असेल तर ते एक मदत करणारे वतणन आहे. तर दुसरीकडे धारदार चाकू असलेली व्यक्ती दरोडेखोर असेल आजण त्या व्यक्तीला लुटण्याच्या उिेशाने दुसऱ्या व्यक्तीवर वार करत असेल तर ते आक्रमक कृत्य आहे. तर, आपण असे म्हणू शकतो munotes.in

Page 147

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
147 की एखादी कृती म्हणिे आक्रमकता आहे, िर एखाद्या व्यक्तीने आक्रमकता केली असेल तर दुसऱ्या व्यक्तीचे नुकसान करण्याचा हेतू असेल आजण दुसऱ्या व्यक्तीने स्वत: ला वाचवण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्याचप्रमाणे, अशी काही कृत्ये आहेत, िी कदाजचत वतणन सुरू करण्यास मदत करत असल्याचे जदसून येते परिंतु ते प्रत्यिात प्राप्तकत्याणला दीघणकाळापयांत हानी पोहोचवू शकतात. उदाहरणािण, समिा, एखादी आई आपल्या मुलाच्या मदतीसाठी गृहपाठ करत राहते. िे मदत करणारे वतणन जदसते ते खरोखरच मुलाचे नुकसान करू शकते कारण मूल धड्याचा तो िाग जशकणार नाही आजण परीिेत अयशस्वी होऊ शकते. पालक एखाद्या मुलास सावणिजनक वाहतुकीत एकट्याने प्रवास करू देऊ शकत नाहीत, िेणेकरून मुलाचे सिंरिण होईल आजण कोणत्याही प्रकारे नुकसान होणार नाही. परिंतु यामुळे मुलाला सावणिजनक वाहतुकीद्वारे प्रवास करण्याच्या फायद्या-तोट्यािंचा अनुिव घेता येऊ शकतो. तर शेवटी, ज्या कृतींना समािाजिमुख वतणन वाटते ते प्राप्तकत्याणसाठी खरोखरच हाजनकारक असतात. ही उदाहरणे स्पष्टपणे सूजचत करतात की, आक्रमकता आजण समािाजिमुख वतणनाच्या कमीतकमी काही कृती आच्छाजदत होऊ शकतात आजण आक्रमकता आजण समािाजिमुख वतणन हे एकमेकािंच्या अगदी जवरुद्ध आहेत असे आपण म्हणू शकत नाही. हॅली आजण इतर (२००७) त्यािंच्या अभ्यासाचे आियणकारक जनष्कषण होते. त्यािंना असे आढळले की, आक्रमकता आजण समािाजिमुख वतणन एकाच लोकािंद्वारे वापरले िाते. असे आढळून आले आहे की, घाबरण्याऐविी जकिंवा घाबरून िाण्याऐविी लोकािंना आक्रमक व्यक्ती खूप आकषणक वाटतात. जवशेषत: त्या आक्रमक व्यक्ती िे आपल्या आक्रमकतेला समािाजिमुख वतणनाशी िोडतात, उदा. रॉजबन हूड. लोकसाजहत्यानुसार श्रीमिंतािंकडून चोरी करून गररबािंना देणारा तो एक डाकू होता. अशा लोकािंकडे कणखर, ठाम पण मनाने चािंगले आजण मदत करणारे म्हणून पाजहले िाते. त्यािंच्याकडे, चािंगली सामाजिक कौशल्ये आहेत, म्हणून त्यािंना कठोर केव्हा व्हायचे हे माजहत आहे आजण दयाळूपणे वागायचे माजहती आहे. हॅली आजण इतर , यािंनी यास "मतलबी जमत्रािंचे आकषणण" असे म्हटले आहे. अशा प्रकारे, एखाद्या कृतीला आक्रमक जकिंवा समािाजिमुख म्हणून लेबल लावण्यापूवी हेतू, कृती आजण त्याचे पररणाम याकडे स्वतःच लि देणे आवश्यक आहे. ८.६ 'पेइांग इट फॉरवडत भकांवा र्े पुढे फेडणे' याबिल सांशोधन आपल्याला काय साांगर्े: इर्राांना मदर् करणे कारण आम्हाला मदर् केली गेली आहे (What research tells us about ‘paying it forward’: Helping others because we have been helped) मी तुम्हाला एका किेच्या माध्यमातून समिावून सािंगतो. पावसाळ्याच्या जदवसात एक म्हातारी पिंक्चर घेऊन एकाकी रस्त्यावर अडकली. तीने स्वत: टायर बदलण्यासाठी खूप प्रयत्न केले आजण ती खूप त्रासलेली जदसत होती. तेिून िाणाऱ्या एका माणसाने जतच्याकडे लि जदले आजण तो जतला मदत करण्यासाठी आला. ती घाबरली होती आजण या माणसाचा हेतू काय होता हे जतला माहीत नव्हतिं. तो एखाद्या अनोळखी माणसाला मदत का करेल? तो munotes.in

Page 148

सामाजिक मानसशास्त्र
148 जतला लुटणार आहे का? जतची िीती ओळखून त्या माणसाने जतला आश्वासन जदले की तो जतला मदत करणार आहे आजण काही जमजनटािंतच टायर बदलला. जतने त्याचे आिार मानले आजण त्याला पैसे देण्याची तयारी दशणजवली. पण त्याने जतची ऑफर नाकारली आजण म्हणाला, "फक्त माझा जवचार करा, पुढच्या वेळी िेव्हा तुम्हाला एखाद्या गरिू व्यक्तीला जदसेल तेव्हा" फक्त ब्रायन अँडरसनची आठवण काढा आजण दयाळूपणा करा. तो जनघून गेला. त्याच्या औदायाणने ती चजकत झाली. ती िेवण करण्यासाठी एका रेस्टॉरिंटमध्ये पोहोचली. रेस्टॉरिंटमधील एका वेटरने जतचे स्वागत केले. जतच्या लिात आले की वेटर सुमारे आठ मजहन्यािंची गिणवती होती आजण तरीही रात्री उशीरा आनिंदाने काम करत होती. जतने रात्रीचे िेवण केले आजण जबल िरताना ब्रायन अँडरसनने िे म्हटले होते ते आठवलिं. जतने जबल िरले आजण िेव्हा वेटर सुट्टे पैसे घेण्यासाठी टेबलाकडे गेली, तेव्हा ही म्हातारी बाई रेस्टॉरिंटमधून बाहेर पडली. िेव्हा वेटर सुट्टे पैसे घेऊन परत आली, तेव्हा जतला टेबलावर एक जचठ्ठी सापडली, "तू जििे आहेस जतिेजतिून मी गेली आहे आजण मी आता िशी तुला मदत करत आहे, तशीच कोणीतरी मला मदत केली होती. कृपया फक्त प्रेमाने पुढे पैसे देण्याचे लिात ठेव!" िेव्हा वेटरने िवळ पाजहले, तेव्हा जतच्या लिात आले की त्या वृद्ध मजहलेने जतला एक अजतशय उदार टीप िेट म्हणून जदली आहे. अलीकडे सामाजिक मानसशास्त्रज् अशा प्रकारच्या समािोपयोगी वतणनामागील गूढ उकलण्याचा प्रयत्न करीत असतात. अनोळखी व्यक्तीने अशी मदत माजगतली नसतानाही लोक अनोळखी लोकािंना मदत का करतात, जवशेषत: िर त्यािंना स्वत: ला सिंपूणण अनोळखी व्यक्तीकडून यापूवी अशी मदत जमळाली असेल तर? ििंग आजण इतर (२०१४) ने या घटनेवर "पुढे पैसे देणे" म्हणून अनेक अभ्यास केले. त्यािंच्या एका अभ्यासात, त्यािंनी सिंग्रहालयातील अभ्यागतािंना दोनपैकी एका पररजस्ितीची माजहती जदली. एका जस्ितीत, म्हणिे पे-व्हॉट-यू-जवश किंडीशनमध्ये, अभ्यागतािंना सािंगण्यात आले की, ते सिंग्रहालयात प्रवेश करण्यासाठी त्यािंना हवी ती रक्कम देऊ शकतात. दुसऱ्या जस्ितीमध्ये, म्हणिे पे-इट-इट-फॉरवडण जस्ितीमध्ये, त्यािंना सािंगण्यात आले की त्यािंच्या प्रवेशासाठी दुसऱ्या कोणीतरी पैसे जदले आहेत, परिंतु िर त्यािंना हवे असेल तर ते दुसऱ्या एखाद्याच्या प्रवेशासाठी पैसे देऊ शकतात. जनकालािंनी असे सूजचत केले की, पजहल्या जस्ितीत, म्हणिे पे-व्हॉट-यू-जवश किंडीशनमध्ये, ज्यािंना अनोळखी व्यक्तीने मदत केली नाही त्यािंनी केवळ 2.19 डॉलसण जदले तर ज्यािंना अनोळखी व्यक्तीने मदत केली, त्यािंनी $ 3.07 जदले. हे सूजचत करते की पे-इट -फॉरवडण प्रिाव झाला आहे. अशाच प्रकारच्या दुसऱ्या अभ्यासामध्ये, त्यािंनी सहिागींना सािंजगतले की दुसऱ्या कोणीतरी त्यािंच्या कॉफीसाठी आधीच पैसे जदले आहेत आजण िर त्यािंना हवे असेल तर ते आता दुसऱ्याना कॉफी देऊ शकतात. मागील अभ्यासाप्रमाणेच त्यािंनाही असेच पररणाम जमळाले. त्यािंनी कॉफीसाठी अजधक पैसे जदले, िर त्यािंना कळवण्यात आले की एखाद्या अनोळखी व्यक्तीने त्यािंच्या कॉफीसाठी आधीच पैसे जदले आहेत. 'पे इट फॉरवडण'चे एक कारण असे असू शकते की, अनोळखी व्यक्तीप्रमाणेच वागण्याचा लोकािंवर दबाव येतो. आणखी एक कारण असे असू शकते की, एखाद्या अनोळखी व्यक्तीकडून मदत जमळाल्यामुळे ते इतरािंच्या उदारतेबिल जवचार करतात आजण ते अशा औदायाणचा munotes.in

Page 149

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
149 अजतरेक करतात. कारण काहीही असो, 'पे इट फॉरवडण' या घटनेवरून असे जदसून येते की, समािाजिमुख वतणनावर अनेक वेगवेगळ्या घटकािंचा प्रिाव असतो आजण त्यािंपैकी काही गोष्टी फार आियणकारक असू शकतात. ८.७ मदर् केल्याबिल लोक कशी प्रभर्भक्रया देर्ार् याबिल काय सांशोधन आपल्याला साांगर्े (What research tells us about how people react to being helped) आतापयांत, आम्ही अशा घटकािंवर चचाण करत होतो ज्यामुळे मदतीचे वतणन वाढते जकिंवा कमी होते आजण सिंिाव्य मदतनीसावर लि केंजित केले गेले आहे. आम्ही हे गृहीत धरले आहे की, समािाजिमुख वतणन चािंगले आहे आजण सवाांकडून त्याचे कौतुक केले िाईल. आम्ही मदत प्राप्तकत्याणच्या बोधात्मक आजण िावजनक प्रजतजक्रयािंकडे लि जदले नाही. तो / ती कृतज् असेल का, ज्याची आपण सहसा अपेिा करतो जकिंवा तो / ती नकारात्मक प्रजतजक्रया देईल? मानसशास्त्रज्ािंनी हे गूढ उकलण्याचा प्रयत्न केला आहे आजण या जनष्कषाणप्रत येऊन ठेपले आहे की, मदत घेणाऱ्या व्यक्तीची प्रजतजक्रया त्याला खरोखरच मदतीची गरि आहे की नाही, ती मदत जदली गेली आहे यावर अवलिंबून असते. सामान्यत: ज्या लोकािंना मदतीची गरि असते ते िेव्हा त्यािंना मदत जमळते तेव्हा ते कृतज् आजण कौतुक करतात. परिंतु, मदत जमळाल्यामुळे काही नकारात्मक िावना देखील उद्भवू शकतात. समािाजिमुख वतणन नेहमीच सकारात्मक प्रजतजक्रया जनमाणण करत नाही, कधीकधी त्याचे जवपरीत पररणाम होऊ शकतात. मदत घेणाऱ्या व्यक्तीमध्ये या नकारात्मक िावना जनमाणण होण्याची जवजवध कारणे आहेत. डीपॉलो ब्राउन आजण इतर (१९८१) यािंच्या अभ्यासातून असा जनष्कषण काढला की, कधीकधी मदत करण्याच्या वागणुकीमुळे मदत प्राप्तकत्याणच्या आत्म-प्रजतष्ठेला धोका जनमाणण होऊ शकतो. जवशेषत: िेव्हा प्राप्तकत्याणचा असा जवश्वास नसतो की त्याला / जतला मदतीची आवश्यकता आहे आजण तरीही त्या व्यक्तीस मदत जदली िाते जकिंवा त्या व्यक्तीवर िबरदस्ती केली िाते, तेव्हा ती व्यक्ती जचडजचड आजण रागाने अशा मदतीवर प्रजतजक्रया देईल. िसे की, आईवडील िेव्हा आपल्या जकशोरवयीन मुलािंना जकिंवा प्रौढ मुलािंना मदत देऊ करतात ज्यािंचा असा जवश्वास आहे की ते स्वतःची काळिी घेऊ शकतात. मदत घेणाऱ्या व्यक्तीच्या नकारात्मक प्रजतजक्रयािंचे आणखी एक कारण म्हणिे मदत करण्याच्या वागणुकीस अप्रत्यिपणे असे सूजचत होते की मदत घेणाऱ्या व्यक्तीपेिा मदतनीस श्रेष्ठ आहे. नॅडलर आजण हलाबी (२००६) यािंनी असे जनदशणनास आणून जदले की, िेव्हा आपण दुसऱ्या व्यक्तीला मदत करतो, तेव्हा हे सूजचत करते की आपल्याकडे अजधक सिंसाधने आहेत आजण त्यातील काही आपण गरिू व्यक्तीला देऊ शकतो. ही सिंसाधने पैसा, शारीररक शक्ती, बुद्धी, ज्ान, दिाण, सामाजिक आधार इत्यादींच्या दृष्टीने असू शकतात. पण, हे आपल्या मदतीच्या प्राप्तकत्याणला सूजचत करते की, आपल्याकडे त्याच्यापेिा उच्च दिाण आजण शक्ती आहे आजण हा त्याच्यासाठी सिंिाव्य आत्म-धोकादायक अनुिव बनतो. अकायणिम जकिंवा अवलिंजबत म्हणून पाजहले िाण्याबिल त्याला लज्िास्पद आजण काळिी वाटू शकते. munotes.in

Page 150

सामाजिक मानसशास्त्र
150 िेव्हा मदतनीस पररजस्ितीवर जनयिंत्रण जमळवतो आजण त्या व्यक्तीला िेडसावणारी समस्या सोडवतो, त्या व्यक्तीला स्वतःहून साध्य करण्यासाठी फारसे काही सोडत नाही, तेव्हा त्या वतणनाकडे असे सूजचत केले िाऊ शकते की, ती व्यक्ती स्वत: ला मदत करू शकत नाही. सिंिाव्य मदत प्राप्तकते अवलिंजबत्व-आधाररत मदतीच्या ऑफर नाकारण्याची शक्यता असते, अशी मदत घेणे टाळतात आजण िेव्हा ती ऑफर केली िाते तेव्हा नकारात्मक प्रजतजक्रया व्यक्त करतात. त्यामुळेच अनेकदा लोक मदत घेण्यापेिा त्रासातून िाणे पसिंत करतात. तिाजप, मदत स्वीकारणाऱ्या व्यक्तीचा असा जवश्वास असेल की, मदत देणारी व्यक्ती प्रामाजणकपणे त्याची आजण त्याच्या कल्याणाची काळिी घेते, तर नकारात्मक प्रजतजक्रया कमी होईल. वैकजल्पकररत्या, िर स्वायत्तता-केंजित मदत जदली गेली तर हे दशणवते की मदतनीसाचा असा जवश्वास आहे की मदत स्वीकारणाऱ्याला योग्य साधने जकिंवा जदशाजनदेश जदल्यास ते स्वत: ला मदत करू शकतात (जब्रकमॅन, 1982). स्वायत्तता-केंजित मदत, मदत प्राप्तकत्याणला त्याचे स्वातिंत्र्य जटकवून ठेवण्यास अनुमती देते, िरी तो अजधक सिंसाधनपूणण मदतनीसावर अवलिंबून असला तरीही. अशा प्रकारची मदत प्राप्तकत्याांच्या स्वत: ला मदत करू शकणारी सिम व्यक्ती म्हणून स्वत: कडे पाहण्याच्या दृजष्टकोनाशी सिंघषण करण्याची शक्यता कमी आहे. दुसरीकडे, मदत स्वीकारणारा कसा प्रजतसाद देतो हे जनधाणररत करते की िजवष्यात त्याला / जतला मदत जमळेल की नाही. िेव्हा िेव्हा लोक इतरािंना मदत करतात, तेव्हा त्या बदल्यात जकमान कृतज्तेच्या सिंकेताची अपेिा करतात. उदाहरणािण, एक प्रामाजणक 'धन्यवाद'. िर त्यािंना प्राप्तकत्याणकडून कृतज्तेची िावना प्राप्त झाली नाही, तर िजवष्यात त्यािंची मदत करण्याची त्यािंची शक्यता कमी होते. ग्रँट आजण जगनो (२०१०) यािंनी असे म्हटले आहे की, मदत प्राप्तकत्याणकडून कृतज्तेची साधी अजिव्यक्ती केल्याने मदतनीसाचे स्व-मूल्य वाढते, त्यािंना मौल्यवान आजण कौतुक वाटते आजण िजवष्यात अशा सकारात्मक िावना अनुिवण्यास मदत होण्याची शक्यता िास्त असते. या कल्पनेची चाचणी घेण्यासाठी त्यािंनी एक अभ्यास केला. सहिागींना दुसऱ्या जवद्यार्थयाणचे नोकरी अिण पत्र सिंपाजदत करण्याचे काम देण्यात आले. पत्राचे सिंपादन केल्यानिंतर त्यािंनी ज्या व्यक्तीला मदत केली आहे, ती व्यक्ती िेटली. खरिं तर ती व्यक्ती केवळ प्रयोगकत्याणची सिंघटना जकिंवा हस्तक होती. दोन पररजस्िती जनमाणण झाल्या. एका पररजस्ितीत, कॉन्फेडरेटने नोकरीच्या अिाणच्या पत्राचे सिंपादन केल्याबिल आजण अशा प्रकारे त्याला मदत केल्याबिल वास्तजवक प्रयुक्ताचे आिार मानले. दुसऱ्या जस्ितीत, कॉन्फेडरेटने वास्तजवक सहिागीला मदत केल्याबिल त्याचे आिार मानले नाहीत. त्यानिंतर, प्रत्यि सहिागींना त्याच व्यक्तीकडून दुसरे नोकरी अिण पत्र सिंपाजदत करण्यास सािंगण्यात आले. अपेिेप्रमाणे, िे सहिागीनी त्यािंच्या आधीच्या मदतीबिल आिार मानले गेले होते, ते दुसऱ्या पत्राच्या सिंपादनात अजधक वेळ घालवायला तयार होते, तर ज्यािंना आिार व्यक्त झाली नव्हती ते दुसर् यादुसऱ्या पत्राच्या सिंपादनात अजधक वेळ घालवायला तयार नव्हते. munotes.in

Page 151

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
151 हे स्पष्टपणे सूजचत करते की, मदत देणे आजण प्राप्त करणे ही एक सोपी प्रजक्रया नाही. मदत घेणाऱ्या व्यक्तीच्या प्रजतजक्रया आजण मदत देणाऱ्या व्यक्तीच्या प्रजतजक्रया सकारात्मक जकिंवा नकारात्मक दोन्ही असू शकतात. र्ुमची प्रगर्ी र्पासा १. स्त्री-पुरुषािंच्या समािाजिमुख वतणनात फरक आहे का? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ २. समािाजिमुख वतणन आजण आक्रमक वतणन एकमेकािंच्या जवरुद्ध आहे का? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ३. मदत जमळाल्यावर लोकािंची काय प्रजतजक्रया असते? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ 4. 'पेइिंग टू फॉरवडण' ही घटना का घडते? _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ ८.८ साराांश या प्रकरणात, आम्ही आणीबाणीच्या पररजस्ितीत, िबाबदारीचा प्रिाव आजण प्रसार समािाजिमुख वतणनात कसा अडिळा आणतो याबिल चचाण केली. बघयािंची सिंख्या जितकी िास्त जततकी त्या प्रत्येकाची मदत जमळण्याची शक्यता कमी असते. याचे कारण असे आहे munotes.in

Page 152

सामाजिक मानसशास्त्र
152 की, बहुजवधतावादी अज्ान घडते, िेिे सध्याची पररजस्िती ही आणीबाणीची पररजस्िती आहे की नाही, ज्यासाठी कृतीची आवश्यकता आहे की नाही हे कोणालाही माजहत नाही. तिाजप, आम्ही हे देखील पाजहले की िर कोणी एखाद्या नेत्याने कसेही करून पुढाकार घेतला, तर इतर िण त्याच्याकडून सिंकेत घेतात आजण, तो समािाजिमुख िूजमका प्रजतरूप बनतो आजण निंतर इतरही मदतीसह मैदानात उतरतात. िेव्हा आपत्कालीन पररजस्ितीत अनोळखी लोक उपजस्ित असतात तेव्हाच उपजस्ितािंचा प्रिाव पडतो आजण िेव्हा जमत्र जकिंवा ज्ात लोक उपजस्ित असतात तेव्हा नाही. याचे कारण असे आहे की, सिंवाद, मदतीची गरि स्पष्ट करण्याच्या दृष्टीने वतणन घडते. खरिं तर, सिंशोधनात असे जदसून आले आहे की, िे लोक आक्रमक जव्हजडओ गेम खेळतात त्यािंच्यापेिा समािाजिमुख जव्हजडओ गेम खेळणारे देखील अजधक उपयुक्त ठरतात. आपल्यासारख्याच सामाजिक गटािंशी सिंबिंजधत, िसे की समान धमण, व्यवसाय, राष्रीयत्व इत्यादींशी सिंबिंजधत असलेल्या इतरािंना मदत करण्याकडे आपला कल असतो. आपण मदत करणार की नाही, हे ठरवण्यात आपल्या सध्याच्या िावनाही महत्त्वाची िूजमका बिावतात, असे आढळून आले आहे. असे गृहीत धरले िाते की सकारात्मक मूडमध्ये असलेली व्यक्ती नकारात्मक मूडपेिा िास्त मदत करेल. परिंतु, सिंशोधनात असे जदसून आले आहे की ही पररजस्िती जवजशष्ट आहे. खूप चािंगल्या मनःजस्ितीत असलेली व्यक्ती मदत करणार नाही कारण, त्याला आणीबाणी लिात येऊ शकत नाही, मदत करण्यात गुिंतलेले काम त्याच्यासाठी खूप कठीण असू शकते जकिंवा त्याचा चािंगला मूड खराब होऊ शकतो. दुसरीकडे पाहता, वाईट मनःजस्ितीत असलेली एखादी व्यक्ती िर खूप नकारात्मक मनःजस्ितीत नसेल, आणीबाणी आहे यात काही शिंका नसेल आजण िर मदत करण्याची कृती समाधानकारक आजण फायद्याची असेल तर ती अशा पररजस्ितीत अजधक मदत करू शकते. असे आढळून आले आहे की, केवळ इतरािंना समािाजिमुख कृत्य करताना पाहून आनिंदाची सकारात्मक िावना जनमाणण होते आजण त्यामुळे समािाजिमुख कृतींची शक्यता वाढते. िरी जवस्मयाची िावना अनुिवली, तरी ती आपले लि स्वत:पासून इतरािंकडे दूर करते आजण आपण िे पहात आहोत त्याच्याशी आपली तुलना जकती लहान जकिंवा िुल्लक आहे याची िाणीव करून देते. जवस्मयाची ही िावना सामाजिक वतणन वाढवते. समािाजिमुख कृतींमध्ये जलिंगिेद आहेत. नातेसिंबिंधािंची िोपासना करण्यासारख्या काही सिंदिाणत पुरुषािंपेिा जस्त्रया अजधक उपयुक्त ठरतात. हे फरक जलिंग रूढीनुसार आहेत. तिाजप, हे वैज्ाजनकदृष्ट्या जसद्ध झाले आहे की जनम्न सामाजिक-आजिणक स्तरातील लोक उच्च सामाजिक-आजिणक वगाणतील लोकािंपेिा िास्त मदत करतात. तर सामाजिक वगणही समािोपयोगी वतणन ठरवतो. परिंतु सवणसाधारणपणे लोकािंना िर त्यािंच्या गटाद्वारे सामाजिक बजहष्कार आजण नकाराचा अनुिव आला तर ते मदत करत नाहीत. िे लोक अज्ातवासाच्या मागे लपून राहू शकतात, िसे की अिंधारातही मदत न करण्याची प्रवृत्ती असते. दुस-या शबदािंत सािंगायचिं झालिं, तर मदतीच्या वागणुकीची दखल घेतली िाणार नाही आजण त्यािंची सामाजिक जस्िती उिंचावणार नसेल, तर लोक मदत करणार नाहीत. िर त्यािंच्या वेळेच्या मूल्याच्या बाबतीत मदत करण्याची आजिणक जकिंमत िास्त असेल तर लोक मदत करणार नाहीत. munotes.in

Page 153

समािाजिमुख वतणन:
इतरािंना मदत करणे - II
153 जशवाय, सिंशोधनात असे जदसून आले आहे की, मदत न मागता जकिंवा मदतीची अपेिा न करताही लोक एखाद्या अनोळखी व्यक्तीला अजधक मदत करतात. िर त्यािंना अजलकडच्या काळात, एखाद्या अनोळखी व्यक्तीने मदत केली असेल. याला 'पेमेंट इट फॉरवडण' असे म्हणतात. समूह जनधी जकिंवा क्राऊडफिंजडिंग हा सामाजिक व्यवहाराचा एक नवीन प्रकार आहे, जििे लोक आजिणक योगदान देतात िेणेकरून उद्योिक त्यािंचे व्यवसाय सुरू करू शकतील. त्या बदल्यात काहीही जमळण्याची खात्री या देणगीदारािंना नाही. दुसरीकडे, सिंशोधनात असेही जदसून आले आहे की लोकािंना अवािंजछत मदत जमळजवणे आवडत नाही. जवशेषत: िर यामुळे त्यािंच्या आत्म-सन्मानाला दुखापत झाली असेल आजण त्यािंना असहाय्य, शजक्तहीन लोक म्हणून दशणजवले गेले असेल तर लोक जचडतात. शेवटी, समािाजिमुख कृत्ये आजण आक्रमक कृत्ये बाहेरून सारखीच जदसू शकतात. ती मदत करणारी वतणणूक होती की आक्रमक वतणन हे ठरवण्यासाठी आपण त्या व्यक्तीचा हेतू पाहणे आवश्यक आहे. ८.९ प्रश्न १. आणीबाणीच्या पररजस्ितीत बघयािंची मदत होईल की नाही यावर प्रिाव पाडणारे घटक ओळखा. २. मदत करायची की नाही हे ठरवण्याच्या महत्त्वाच्या पायऱ्यािंचे वणणन करा. 3. लोकािंची मदत करण्याची इच्छा वाढवणाऱ्या घटकािंची गणना करा आजण तपशीलवार सािंगा. ४. लोकािंची मदत करण्याची इच्छा कमी करणारे कोणते घटक आहेत? 5. मदत कमी करणारे घटक कोणते आहेत? 6. समािाजिमुख वतणन आजण असामाजिक वतणन यािंच्यातील सिंबिंधािंचे वणणन करा. 7. खालील गोष्टींवर िोडक्यात नोट्स जलहा: अ) जवस्मय आजण समािाजिमुख वतणनाची िावना ब) सामाजिक जस्िती आजण समािाजिमुख वतणन c) समूह जनधी जकिंवा क्राऊड फिंजडिंग d) समािाजिमुख वतणनात िावनािंची िूजमका ई) जलिंग आजण समािाजिमुख वतणन च) समािाजिमुख वतणन आजण आक्रमकता g) समािाजिमुख वतणनात पेइिंग इट फॉरवडण munotes.in

Page 154

सामाजिक मानसशास्त्र
154 ८.१० सांदित Branscombe, N. R. &Baron, R. A., Adapted by PreetiKapur (2017). Social Psychology. (14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian reprint 2017 Myers, D. G., Sahajpal, P., &Behera, P. (2017). Social psychology (10th ed.). McGraw Hill Education.  munotes.in